De Gids. Jaargang 125

[p. 66]

Johan Brouwer
Een bezoek bij Unamuno

Op mijn, per telefoon gedane, verzoek om een onderhoud te mogen hebben met Unamuno, werd niet bijzonder vriendelijk geantwoord.

‘Alweer zo'n journalist, Don Miguel,’ hoorde ik knorrig zeggen. Ik gaf toen enige nadere toelichtingen, zeide dat ‘Don Miguel’ mij wel kende. Aan de andere zijde van de telefoon hoorde ik hoe men het voor en tegen van het bezoek overwoog. Daarop onderscheidde ik duidelijk de basstem van Unamuno. ‘Que venga’, laat hem maar komen... Dadelijk, liefst.

Ik stak het vriendelijke plein van Monterrey over. Een gedienstige had mij zien aankomen, en liet mij binnen. Zij bracht mij in een grote, karig gemeubileerde kamer aan de straatkant, en verzocht mij even te willen wachten. Dit gaf mij gelegenheid eens om mij heen te zien. Twee grote tafels, met boeken en paperassen. Aan de kanten boekenkasten. Romans, gedichten, essays, wijsgerige werken. Vertalingen van werken van Unamuno, in zes of zeven talen. Ik zocht de lievelingsauteurs van Unamuno, Kierkegaard vooral, maar vond ze niet. Dit was ook niet de werkkamer van de schrijver van zoveel door de sombere Deen geïnspireerde of beïnvloede geschriften.

Slepende voetstappen op de gang. Vermoeide, trage voetstappen van een oud man op pantoffels. De deur gaat langzaam open. Het kost mij moeite Unamuno te herkennen. Klein, heel klein lijkt hij nu. Het hoofd is gebogen, de schouders zijn ingezakt, de houding is moe, slap, lusteloos. Met kleine, voorzichtige pasjes komt hij nader. Een oud man.

De begroeting is vriendelijk, maar stug, terughoudend. Argwanend of achterdochtig zou ik willen zeggen.

Met enkele woorden leg ik uit waarom ik naar Salamanca ben gekomen. Hoofdzakelijk om met Unamuno te spreken. Naar aanleiding van verklaringen die hij heeft gedaan aan enkele journalisten, een Amerikaanse journalist voornamelijk.

Grimmig zegt Unamuno: ‘Ik heb u eerst niet willen ontvangen. Ik heb genoeg van die journalisten. Ze spreken geen woord Spaans, sommigen zelfs geen Frans. Ze weten niets van Spanje af, begrijpen niets van wat er gebeurt, en verklaren het op hun manier. Spaanse dingen en gedachten kan men niet vertalen. En deze lieden vertalen zonder het oorspronkelijke te kennen.’

De oude Unamuno komt langzaam boven. De grauwe, gerimpelde kop krijgt weer zijn uitdagende uitdrukking. De doffe ogen beginnen te fonkelen. De schouders zijn niet slap meer. ‘Ik wist niet dat u het was.

[p. 67]

U hebt me onlangs fel aangevallen... maar ik houd van hard tegen hard. In de botsing ontvonken de gedachten. En in het conflict leert men de karakters kennen.’

Ik voel me even verlegen worden. Ik wist niet dat Don Miguel mc van zo nabij had gevolgd. Met een man als Unamuno behoeft men echter de geschilpunten niet te ontwijken. Bovendien, ik ben gekomen om hem te horen spreken over essentiële dingen.

‘Waar hebt u San Manuel Bueno ontmoet? Is dat een levende, Spaanse mens, één uit meerderen, of is deze priesterslechts een schepping van uw eigen paradoxale geest, en vreemd aan het werkelijke Spaanse leven?’

Unamuno richt zich half op. Hij is weer geheel de man geworden die ik uit collegezalen en uit de vergaderingen ken. Fel, vurig, geestig, strijdlustig.

‘San Manuel Bueno... is een hoofdstuk dat aan de Spaanse mystiek moet worden toegevoegd. Het is de worsteling om de genade, het is de wanhoop om het gemis van het geloof, hetwelk men niet ontberen kan, het is de innerlijke tragiek van de naar God gerichte mens die halverwege de weg verliest. Deze Spaanse priester die in het donker ronddwaalt en anderen de weg naar het licht wijst, is inderdaad een Spaanse werkelijkheid. Zeker, zeker, hij is een uitzondering, een zeer grote uitzondering, maar hij bestaat... God zij dank.’

‘Waarom God zij dank, Don Miguel?’

‘Omdat uit deze strijd alleen een nieuw, waarachtig geloof kan worden geboren. Deze strijd is de inleidende fase tot een nieuwe beleving van de diepe, religieuze waarheden. U doet mij, San Manuel Bueno en het geloof onrecht als ge niet ziet, niet wilt zien, dat hij na verwant is aan de grote figuren van het Spaanse geloofsleven. Dit geloof is helaas nu bij velen verschaald. Daarin ligt de oorzaak van deze Spaanse tragedie van heden. Zie nu op straat. De mensen lopen met ritsen scapulieren, medailles, en religieuze afbeeldingen op hun borst. Maar zij zetten nooit een voet in de kerk. Leven zonder God, en zonder geestelijke strijd. Het geloof en de kerk zijn buiten het werkelijke leven geplaatst. En innerlijk bemerkt men dat niet. Men lijdt er niet onder. Het “onrustige hart” is hier vrijwel onbekend. San Manuel Bueno zoekt de weg terug, naar Santa Teresa, naar San Juan de la Cruz.

U moet mij goed begrijpen. Ik ben geboren tijdens een burgeroorlog, mijn eerste herinneringen zijn verbonden met een burgeroorlog. Nu eindig ik mijn leven tijdens een burgeroorlog. Mijn leven lang heb ik de burgeroorlog in mijn ziel gedragen. In mijn zelf is deze strijd voortdurend gevoerd. Ik ben innerlijk verscheurd door de onzekerheid, het zoeken naar een oplossing. Mijn ziel schreeuwt naar zekerheid. Mijn gehele wezen komt in opstand tegen de beperktheid van mijn leven. Tegen de beperktheid van mijn verstand. Ik ben mijn eigen tegenstan-

[p. 68]

der. De uitersten staan in mij onverzoenlijk tegenover elkaar. Mijn hoofd staat tegenover mijn hart.’

Unamuno is niet slechts zijn eigen tegenstander, hij is ook de tegenstander van ieder met wie hij spreekt. In de tegenspraak, in de weerlegging hoopte hij overtuigende argumenten te vinden. Ik wil het gesprek naar de politieke toestand leiden, en zoek daartoe de overgang, zonder zelf een standpunt aan te geven.

‘In een verklaring welke ik van u gelezen heb - is zij inderdaad van u? - zegt u dat de oorzaak van de huidige toestand de frivoliteit van Azaña is. Wat bedoelt u daarmee?’

‘Azaña is werkelijk de schuldige. Azaña heeft met Spanje gespeeld, uit frivoliteit, inderdaad, zonder te beseffen wat hij deed. Azaña heeft in een volk dat niet voorbereid was op grote veranderingen, op ingrijpende veranderingen, een toestand geschapen van volkomen wisselvalligheid. Hij heeft alle historische grondslagen weggerukt, zonder tijdig een nieuwe, hechte basis te hebben gelegd. Zijn koude, snijdende kritiek is volkomen vernietigend geweest. Hij heeft wanorde, verstoring, onzekerheid, leegte gebracht...’

‘Maar Don Miguel, Azaña heeft het ontwerpartikel 8 tegengehouden en gewijzigd in artikel 26, welks toepassing hij zelfs grotendeels heeft verhinderd. Azaña is door de socialisten te conservatief, te weinig doortastend, laat ik zeggen te remmend genoemd. In Engeland en in mijn eigen land zou Azaña geen maatschappelijke onrust hebben kunnen of willen verwekken...’

‘Inderdaad, maar Spanje is in politiek opzicht met geen enkel land in Europa te vergelijken. De algemene politieke stelsels en benamingen zijn niet toepasselijk op de Spaanse toestanden en bewegingen. Het onverantwoordelijke van Azaña is geweest dat hij historische toestanden in enkele jaren heeft willen veranderen. Frankrijk, Engeland, Nederland hebben daar eeuwen voor nodig gehad. Men kan de geschiedenis geen geweld aandoen. Men kan een volk geen geweld aandoen. Het Spaanse volk was geestelijk en maatschappelijk in vaste vormen gezet, door het verloop van de geschiedenis. Wie deze vaste vormen plotseling wegrukt brengt een volk tot ontreddering. Hij brengt verwarring. Hij maakt duistere passies los. Dit is het. Door het toedoen van Azaña is Spanje als een op drift geslagen schip...’

‘En nu, Don Miguel?’

Een moedeloos gebaar is het antwoord. De schouders zijn weer ingevallen, het hoofd hangt mistroostig op de borst. De gebaren zijn weer traag en slap, als van een oud man.

‘En nu? Ik weet het niet, Spanje is in een chaos geraakt. De tegenstanders worden tot hun uiterste consequenties gedreven. Van redelijk overleg of van verzoening is thans geen sprake. De bemiddelende krachten kunnen geen punt van uitgang vinden om tot een vreedzame, be-

[p. 69]

zonnen oplossing te leiden. Het geweld staat tegenover het geweld, met typisch Spaanse beslistheid. Een Spanjaard is niet een mens met vele schakeringen. Gewoonlijk is hij een mens met enige vastgezette gedachten en enige fundamentele gevoelens. Hier is men nu zover gekomen dat de tegenstellingen niet meer in een synthese zijn te brengen. Dus...’

‘U hebt een som gegeven tot steun van het leger van de rechtse partij. Uw positie is dus duidelijk?’

De oude Unamuno, de telkens weer verrassende paradoxale geest, glimlacht ironisch. ‘Mijn positie is nooit duidelijk. Ik ben het nog nooit met iemand eens geweest. Ook met mijzelf niet. Duidelijk is slechts dat deze gruwelijke toestand moet eindigen. Een land als Spanje, een volk als Spanje heeft gezag en constructieve leiding nodig. De geschiedenis moet zich rustig kunnen ontwikkelen. Uit deze overwegingen steun ik de partij die in opstand is gekomen. De opstand is de doorgaande lijn. Met het behoud van het gezag zal men de gelegenheid vinden tot bezonkenheid, tot rustige overdenking en ook tot opvoeding van het volk. Hier moet men beginnen. Het volk moet, van vruchtbare grondbeginsels uit, worden onderricht en opgevoed. Blijven echter de onverzoenlijke uitersten in de strijd bestaan, dan zal Spanje in eeuwen niet meer tot bezinning komen. Ik vrees een fascistisch gevaar evenzeer als een communistisch. Geen van deze beide partijen erkent de volle geestelijke, zedelijke en maatschappelijke waardigheid van de mens.

‘Acht u het mogelijk dat na de overwinning van het leger de fascisten de overmacht zullen krijgen?’

‘Hier is nu alles mogelijk geworden. De fascisten zijn hier, zoals elders, grotendeels mensen met een geringe geestelijke bewogenheid. Zij hebben enkele, stevig vastgeklonken denkbeelden. Dat is hun kracht. Deze tijden zijn niet geschikt voor beschouwend, genuanceerd denken. De mensen zijn nog slechts ontvankelijk voor rechtlijnige, onmiddellijke actie. Ik zou een fascistisch overwicht betreuren, om het geweld en de druk die ervan uitgaat. Het fascisme is een vorm van het historischmaterialisme. Het heeft in zijn maatschappelijke beschouwingen slechts aandacht voor de stoffelijke mens en voor het tijdelijk karakter van de maatschappij. De staatsidee van het fascisme is welbeschouwd een loochening van de christelijke idee. Het fascisme heeft ook geen bevruchtende invloed op de geest. Heeft het ergens een kunstenaar of een wijsgeer van betekenis voortgebracht? Ik kies niet tussen het fascisme en het communisme. Ik verwerp ze beide. Ik ben principieel tegenstander van alle nivellerend geweld.’

Unamuno is opgestaan. Hij is nu weer de man die gevangenis en ballingschap heeft aangedurfd, en weer gereed is te strijden voor de geestelijke waardigheid van de mens.

‘Ik sta aan de zijde van de opstandelingen omdat ik alleen in hen waarborgen zie voor een geleidelijke oplossing van de problemen in

[p. 70]

Spanje. Bij hen zie ik de mogelijkheden voor een gezamenlijke, opbouwende actie. De verschillende politieke partijen welke in het rechtse front verenigd zijn, zullen hopelijk in de gemeenschappelijke strijd de bereidwilligheid en offervaardigheid vinden om te zamen Spanje weer op te bouwen. De Kerk zal haar evangeliserende taak met groter ijver moeten opvatten, de grote menigte moet in geloof met haar verenigd zijn. En wat het fascisme betreft... Dit kan slechts ontstaan en bestaan in een geestelijk zwakke staat.’

Tot zover het gesprek met Unamuno. Wij spreken daarna nog over de geestelijke problemen in Spanje, en sterker dan ik het ooit bij Unamuno heb gevoeld, komt nu in al wat hij zegt de religieuze nood en onrust boven. Hij is een Bask, een Bask met hoekige trekken, maar een van degenen die zich scharen om de banier van de zeven Baskische provincies waarin geschreven staat: ‘Voor een enig God en rechtvaardige wetten.’

Die provincies zijn nu verdeeld. Enige, de Franse provincies, zijn toeschouwers van de strijd die de Spaanse Baskische provincies met elkaar voeren. En Unamuno beleeft niet alleen de burgeroorlog in zijn ziel, maar is er bovendien nog de redenerende toeschouwer van.

Noot van de Redactie

Dit verslag van een bezoek bij Unamuno, oorspronkelijk gepubliceerd in De Tijd van 24 september 1936, werd niet opgenomen in het Verzameld werk van Johan Brouwer. Het leek ons belangrijk genoeg om het in De Gids te herdrukken als afsluiting van de aan Unamuno gewijde artikelen. Voor de welwillende toestemming hiervoor danken wij zowel mevrouw E.R. Brouwer-Kluyver als de redactie van De Tijd. - Om een duidelijk beeld te krijgen van Unamuno's houding tijdens de burgeroorlog, leze men ook de beschouwingen van G.J. Geers in dit nummer. Belangwekkend is vooral de uitspraak die de Spaanse schrijver kort voor zijn dood deed: ‘Nooit zal ik aan de zijde van de overwinnaars staan!’