De Gids. Jaargang 125

[p. 145]

A.L. Constandse
Kroniek van de buitenlandse politiek | De ‘jonge naties’

‘U moet mij niet citeren,’ zo zei ons verleden jaar een Belgisch politicus, die na de verkiezingen niet op zijn oude plaats is teruggekeerd, ‘maar toen ik hoorde dat Loemoemba was vermoord, sprong ik een gat in de lucht van vreugde...’ Hij was niet de enige in het land onzer zuiderburen, die meende dat de historische ontwikkeling allereerst afhankelijk is van de rol, welke persoonlijkheden daarin spelen. Van welke duistere en duivelse krachten was Loemoemba dan wel het begrip en de verpersoonlijking geworden? Hij had bij de overdracht der soevereiniteit, in het bijzijn van de monarch, in Leopoldstad, de staf gebroken over het Belgische beleid in Kongo, en herinnerd aan gruwelen uit de dagen dat Kongo een aparte staat was geweest onder het volstrekte gezag van koning Leopold II, een vereerd voorvader van de huidige vorst. Hij was een tegenstander van het handhaven van uitsluitend Belgen als hoogste deskundigen en technische adviseurs in een land, dat nog slechts één academicus had zien voortkomen uit de eigen zwarte bevolking, die hopeloos onvoorbereid was op het overnemen van het bestuur. En toen bleek dat in de overgangscrisis de ‘zwarte’ soevereine regering niet bij machte was het centrale gezag te handhaven, had hij - in zijn functie van eerste minister - er president Kasavoeboe toe bewogen, de hulp in te roepen van de Verenigde Naties, opdat haar politietroepen strijdende partijen zouden scheiden, bedreigde levens zouden beschermen en vooral ook: het centrale gezag zouden helpen herstellen. Patrice Loemoemba was aldus het symbool geworden van een radicaal nationalisme en het streven naar nationale eenheid in een land, dat nog geen natie was. Met andere woorden: hij was verwesterd genoeg om het voorbeeld te willen volgen van de grote Europese statenbouwers. Op het ogenblik lijkt het erop dat dit doel - met hulp der V.N. - even hardnekkig wordt nagestreefd als toen Loemoemba nog eerste minister was. Wat dit aangaat is de op hem gepleegde moord nutteloos geweest. En aan zijn toekomstige reputatie als ‘martelaar der nationale bevrijding’ kan men nauwelijks twijfelen.

De zogenaamde ‘jonge staten’ zijn grotendeels kunstmatige scheppingen der Europese kolonisatoren. Dezen hebben samengevoegd hetgeen zij door veroveringen en verdragen hadden verworven. Soms ook zijn de grenzen getrokken langs rivieren en over bergkammen, soms zijn op de kaart eenvoudig rechte lijnen getrokken door toenmaals nog vrijwel onbekende gebieden. De ‘balkanisering’ van Afrika in 1885 was daarvan wel een duidelijk voorbeeld. Het absolutistische Europese

[p. 146]

gezag wist de vele, verscheidene en niet zelden aan elkaar vijandige volken en stammen van zulk een kolonie of protectoraat tot gehoorzaamheid te dwingen. En toen de Europeanen begonnen die afhankelijke gebieden te verwestersen, ontstonden een aantal uiterst merkwaardige tegenstellingen. De Europese moederlanden kenden niet zelden (maar dat was geen wet van Meden en Perzen) een kapitalistische democratie met sociale idealen en een vaak behoorlijk levenspeil met een hoge ontwikkeling der techniek. In de afhankelijke gebieden echter heersten dezelfde Europeanen vrijwel absoluut, vaak met medewerking van feodale vorsten en stamhoofden, in een land dat weldra alle fasen der historische ontwikkeling van Europa vertegenwoordigde. Men vond er toestanden als in onze middeleeuwen; spanningen gelijk die aan de vooravond van de Franse revolutie; en in de nieuw gebouwde steden met haar proletariaat verhoudingen als honderd jaar geleden onder de blanken. (Een prachtige voedingsbodem dus voor een radicaal Marxisme!) Het was onvermijdelijk, dat aldus inheemse boeren opstonden tegen hun feodale stamhoofden en vorsten; dat zwakke maar roerige kleine burgers en arbeiders in de steden droomden van een revolutie als in de jaren 1789 en 1848 in Europa. Nog minder kon men voorkomen dat de ‘geëvolueerden’, die lezen en schrijven konden, die min of meer een middelbare en soms academische opleiding hadden genoten, en die in staat waren tot massa's het woord te richten, zich opwierpen als volkstribunen. Welnu, zij achtten zich in staat, met hun kleine getal, het even geringe aantal Europese bestuurders te vervangen. Er kon in deze omstandigheden geen sprake van zijn, dat een burgerlijke democratie kon worden ingevoerd. Het autoritaire regime zou worden voortgezet. Aan de kolonisatoren zou de inheemse elite het gezag ontrukken, of dit gezag zou haar in nood worden overgedragen. De autocratische elite kon echter meer dan de koloniserende minderheid rekenen op aanhang onder de inheemse massa's. Een Indonesisch spreekwoord zegt: ‘Soort over soort is genade...’

Het zou dus in alle opzichten een dwaling zijn (want onhistorisch) de toestanden in ‘jonge staten’ te willen vergelijken met die in het tegenwoordige Europa. In eerste aanleg zet de nationalistische minderheid het regime voort van de gouverneurs en residenten der koloniserende mogendheid. Zij regeert autoritair, zij het soms (als in India) door middel van een partij die bij verkiezingen de volstrekte meerderheid heeft verworven. Maar men vergisse zich niet in de afstand die er bestaat tussen de patriarchale politieke en intellectuele leiders en de arme boeren of het stedenproletariaat. De nieuwe leiders pogen hun land technisch, economisch en sociaal sneller te ontwikkelen dan de Europeanen dat deden, zij hebben ook gewoonlijk haast met het bestrijden van het analfabetisme. Het vermogen om te lezen en te schrijven is immers niet alleen (en niet voornamelijk!) een instrument tot verho-

[p. 147]

ging van kennis, zelfbewustzijn en vorming der persoonlijkheid. Het alfabetisme is een voertuig der indoctrinatie, waarop elke civilisatie is gegrondvest, een middel tot de disciplinering, waarop een beschaving is gebaseerd. De tijd is voorbij dat men in de kunst van het lezen de bron zag van alle kwaad. In de vorige eeuw kon een Duitser een klucht schrijven, waarin het commentaar op alle vreemde narigheden immer weer luidt: ‘Das kommt vom Lesen.’ Maar dat is verleden tijd. Niet alleen omdat de burgers en onderdanen nu ook zoveel horen en zien, door de radio en de televisie. Neen, vooral omdat men beseft dat tot de media der massale communicatie ook de kranten, de geïllustreerde tijdschriften en de goedkope boeken behoren. Met name de communisten hebben dat in hun bekeringsijver begrepen. Tot de grote successen van het alfabetisme, de radio en de televisie in het Westen behoort de verburgerlijking van het proletariaat, dat heeft opgehouden (zo het dat ooit is geweest) een revolutionaire factor te zijn. De democratie is niet slechts gebaseerd op een zekere welvaart, ook op het verwerkelijken van een cultuurpatroon, dat niet meer door de individuele vrijheid kan worden geschokt. Zelfs het revolutionaire denken wijzigt nog nauwelijks het burgerlijke gedrag. De geest zweeft boven de wateren, maar is zelden nog bij machte nieuw land te scheppen. Vandaar dat in het Westen vooral de conformisten en conservatieven hogelijk de geestelijke vrijheid prijzen. In de ‘jonge landen’ is men nog niet zover. Maar wel heeft men ook daar de conclusie getrokken, dat ‘de cultuur van boven komt’.

Indien het al mogelijk is, een vergelijking te trekken tussen Europa en de nieuwe naties in Azië en Afrika, dan moet men concluderen dat de laatste zich bevinden in een periode van ontwikkeling, die het Westen achter zich heeft doch waaraan het zijn tegenwoordige vorm heeft te danken. Tot deze evolutie behoren ook de revoluties, die niet bepaald onbloedig zijn verlopen. En het zou getuigen van domheid of huichelarij te menen, dat de gekleurde volken hun historie zouden kunnen schrijven met een mate van geweldloosheid, humaniteit en verheven zedelijkheid, die toch niet bepaald kenmerkend zijn geweest voor de historie van het Westen. Met name niet, omdat tot de ‘mythen’, die dit Westen ijverig heeft verbreid, niet slechts behoren de eerbied voor welvaart, orde, besef van sociale verantwoordelijkheid tussen de leden van eenzelfde volk en vermeerdering der kennis, maar ook: het nationalisme. Het zou te ver voeren na te gaan, hoe de westelijke naties zijn ontstaan. De grenzen ervan zijn gewoonlijk de produkten van oorlogen. De samenstelling ervan is zeer uiteenlopend. Het is uitermate moeilijk een definitie te geven van het begrip ‘natie’, als zulk een definitie moet gelden voor Zweden en Noorwegen, Duitsland en Oostenrijk, Nederland en België, Zwitserland en Israël, om maar te zwijgen van de Verenigde Staten van Noord-Amerika. De vaderlandsliefde is een ge-

[p. 148]

volg van een langdurig rijpingsproces, van een duurzame ‘lotsverbondenheid’, van de wens bijeen te blijven, en vooral van een gemeenschappelijke opvoeding en vorming. Welnu, de regerende minderheid in de nieuwe onafhankelijke staten van Azië en Afrika moet gewoonlijk nog de natie scheppen, uit de elementen die de kolonisatoren hebben bijeengebracht. Wat dit aangaat kan men vergelijkingen treffen met de ontwikkelingen in Europa van de zestiende en zeventiende eeuw, toen tal van centrale staten zijn gevormd. En hoe! Zelfstandige gewesten, volken, minderheden verloren hun soevereiniteit. Van de dialecten werd er gewoonlijk één tot nationale taal verheven. Ons eigen land (hoewel dat eigenlijk pas in de Franse tijd tot een centrale staat werd) is een treffend voorbeeld van ‘statenbouw’. De Nederduits sprekende gewesten werden gescheiden en ingedeeld bij verschillende ‘naties’. Ook de grenzen met Duitsland werden in 1648 vrij willekeurig bepaald. Binnen de noordelijke Nederlanden gingen Holland en het Hollands der steden overheersen. Onze Friese nationalisten wenen er nog om. En elders was het niet anders. Wie zou echter brood zien in het eisen van het recht op zelfbeschikking, dat wil zeggen het recht op afscheiding, op separatisme, het recht op schepping van een eigen soevereine staat, voor Friezen en Catalanen, Walen en Sicilianen, Schotten en Slovenen? Men spreekt eerder van de vorming van nog machtiger statenbonden (zoals de Sowjet-Unie er in feite al een is), van federaties met beperkte soevereiniteit voor de samenstellende delen. Waarom dan te verlangen, dat de ‘jonge staten’ het recht op zelfbeschikking zullen erkennen voor de volken, stammen, gewesten en minderheden, waaruit zij door de kolonisatoren zijn geschapen?

De haat jegens Loemoemba kwam nochtans voort uit zijn strijd tegen het separatisme. Want wat de Belgen in Europa als landverraad zouden beschouwen, heeft een deel van hen in Kongo aangemoedigd: de afscheiding van Katanga, in de hoop, dat dit een protectoraat zou blijven van machtige mijnmaatschappijen. Men kan niet ontkennen, dat het de Europeanen niet aan intellect ontbreekt. Zij zijn gedwongen te wijken voor de eis tot zelfbeschikking der koloniën. Die leuze is in de Verenigde Naties tot een soort heilig dogma geworden. Op hun beurt trekken sommige Europese staatslieden nu tegen jonge staten die hun onwelgevallig zijn, ten strijde met dezelfde leuze, ten einde hen te balkaniseren. Maar wat voor afhankelijke volken onafhankelijkheid betekende, beduidt voor de nieuwe naties separatisme. Dit geldt uiteraard ook voor het geval Westelijk Nieuw-Guinea, en het verklaart waarom een zo groot deel van de leden der V.N. weigerde het officiële Nederlandse standpunt te onderschrijven. De tegenstelling tussen Loemoemba en Tsjombe was misschien niet eens in de eerste plaats een conflict tussen een politicus, die zich van Belgische voogdij wilde ontdoen en een regionale dictator, die zulk een Belgische controle wilde blijven

[p. 149]

aanvaarden. Indien Tsjombe een marionet is, dan meer van internationale mijnmaatschappijen dan van België. Doch het is zeer wel mogelijk, dat hij allereerst een gewestelijk nationalist is, een separatist uit overtuiging, die zijn potentieel rijke ‘kleine vaderland’ wil afscheiden van het hulpbehoevende Kongo. Wie weet of hij niet eens de mijnmaatschappijen zou nationaliseren? Bijna alle Kongolese politici - behalve juist Loemoemba - waren ‘regionalisten’. Zelfs Gizenga, die zich gaarne Loemoemba's opvolger noemde, verschanste zich bij voorkeur in de Oostprovincie, hoewel hij vandaar niet afkomstig was. De tegenwoordige premier Adoela schijnt - met de steun van de V.N. en de V.S. - thans nog het meest het ‘nationale ideaal’ te vertegenwoordigen. Daar werd aangenomen dat de ‘Loemoembisten’ minder pro-Amerikaans gezind waren dan Adoela, kon men de toenemende invloed van Adoela beschouwen als een winstpunt voor de Amerikanen in de koude oorlog. Dat echter is slechts van voorbijgaande betekenis. Van doorslaggevende aard is het feit, dat wij getuige zijn van de bouw van een nieuwe staat in omstandigheden, die het Westen enige eeuwen geleden heeft gekend. De normen die het Westen dus wil doen gelden in de internationale politiek, zijn moeilijk toe te passen op de verhoudingen in Azië en Afrika. Dit maakt de ‘vredelievende coëxistentie’ tussen de gewezen moederlanden en de ontvoogde koloniën zo moeilijk. Om te zwijgen van het feit dat de verdere evolutie van deze jonge staten niet dezelfde zal zijn als die der Europese landen, omdat de ‘globale’ situatie geheel anders is geworden. Indien het Westen zich dus wil beijveren, vruchtbare betrekkingen te onderhouden met de nieuwe naties van Afrika en Azië, zal het zich moeten bevrijden van zijn beperkte regionale wereldbeschouwing, zijn conservatieve zelfgenoegzaamheid, zijn in wezen absolutistische en anti-relativistische opvatting van de ontwikkeling der geschiedenis. Het zal zich moeten aanpassen aan een wereld, waarin zijn normen nog slechts ten dele gelden.