De Gids. Jaargang 125

[p. 63]

Piet Calis
Kroniek van de poëzie | Verstarring en vernieuwing bij Gerrit Achterberg

Dat er ten aanzien van de poëzie van Gerrit Achterberg in de loop der jaren een geijkt ‘verklaringssysteem’ ontstaan is, zal door weinigen worden ontkend. Langzamerhand menen we nu wel te weten, met welke bedoelingen dit werk geschreven is (de kritiek heeft er herkauwenderwijs genoeg over gezegd), en het heeft er daarom alle schijn van dat het laatste woord over de dichter Achterberg voorlopig wel gesproken is. Gevolg van deze situatie is een zekere lusteloosheid bij vele critici, omdat men er eigenlijk niet meer op rekent nog met verrassende ontwikkelingen geconfronteerd te zullen worden.

Vraagt men zich af waardoor dit geijkte verklaringssysteem ontstaan kon, dan moet men de oorzaak daarvan niet in de laatste plaats bij de poëzie van Achterberg zelf zoeken. Ik geloof dat men zonder veel overdrijving kan zeggen dat er heel wat verstarring in schuilt: niet alleen het bijna dwangmatig, mechanisch herhalen van reeds vroeger gebruikte (en soms òpgebruikte) motieven, maar ook het voortdurend aanwenden van een apodictische, zichzelf volkomen gelijk blijvende toon. Bij lezing van verschillende gedichten van Achterberg krijgt men onweerstaanbaar het gevoel in contact te komen met de verrichtingen van een poëtische robot, waarbij men zich de vraag kan stellen of er tijdens het schrijven van deze gedichten in feite nog een creatieve spanning bestaan heeft tussen de mens en de dichter Achterberg, dus tussen de mens met zijn verleden en zijn verworvenheden èn de mens die naar de onzekere toekomst van het gedicht op weg wil gaan. Kan men zeggen dat er van werkelijke schepping sprake is geweest of slechts van een beschrijving van een min of meer geconstrueerde situatie?

Deze vragen heb ik me vooral gesteld bij lezing van Achterbergs nieuwste bundel, Vergeetboek (Em. Querido's Uitgeversmaatschappij N.V., Amsterdam, 1961). Enkele gedichten in deze bundel leken me qua thematiek en structuur vrijwel identiek met talrijke verzen die Achterberg in de veertiger jaren heeft geschreven en gepubliceerd. Later vernam ik van gewoonlijk goed ingelichte zijde, dat Achterberg in Vergeetboek (de titel wijst daar al op, maar ik interpreteerde de titel meer symbolisch: de mythe wordt ‘vergeten’) een groot aantal nog ongebundelde verzen uit vroeger jaren verzameld heeft. Een ‘tweede keus’ dus, waartegenover de dichter zelf ook wel met meer reserves zal staan, maar die hij door de publikatie ervan uitdrukkelijk in het geheel van zijn oeuvre wenst opgenomen te zien.

[p. 64]

Om aan te geven wat ik met verstarring in Achterbergs poëzie bedoel, wil ik even het gedicht Cataclysme uit de nieuwe bundel citeren:

Gij gaat in alle delen bij u dood.
Hemel en aarde staan van u vergroot.
Zo vol is uw geheel en absoluut,
zo uitgesloten word ik per minuut,

dat ik tenslotte op mijzelve stoot,
overgeleverd aan de hongersnood,
die door de woorden heen naar buiten woedt,
maar buitensmonds het leeg heelal ontmoet.

Ik kan niet eten en communiceren;
alleen krachtmeten en desintegreren;
het afleggen tegen uw meerderheid.

Stap voor stap wijk ik terug en breidt
het areaal zich uit onzer verschuiving:
instorten, overstromen, zandverstuiving.

Wat dit gedicht mist, is weerbaarheid, weerbarstigheid. Naar de inhoud voltrekt zich een verschuiving die aanvankelijk voor Achterbergs bewustzijn catastrofaal moet zijn geweest (een verraad aan wat tot dusver als levensopdracht was gezien), maar formeel komt dit niet in het gedicht over. Men kan zich voorstellen dat met dezelfde metrische onbewogenheid (die een gebrek aan innerlijke spanning verraadt) ook een volkomen andere ‘mededeling’ kan worden gedaan, zoals in talrijke vroegere gedichten van Achterberg ook feitelijk het geval was. Dit betekent dat er geen noodzakelijke coherentie bestaat tussen de binnenen buitenkant van het zojuist geciteerde gedicht, en dat we dus met retoriek te maken hebben, hoezeer deze retoriek zich ook achter een verbluffende taalvaardigheid probeert te verbergen. Ook in andere gedichten in Vergeetboek is dit het geval, bij voorbeeld in Aurora, Stenografie, Tijdbarrière en Hallucinatie.

Maar tegelijkertijd is er in Vergeetboek nog heel wat meer aan de hand dan alleen het plichtsgetrouw verder cultiveren van al lang verdorde bloemen. Zoals ook in Achterbergs verzamelbundel Cryptogamen 4 (die in het voorjaar van 1961 verscheen) kan worden opgemerkt, is er sinds verscheidene jaren een duidelijke tendens tot vernieuwing in Achterbergs poëzie merkbaar. De jacht op de gestorven geliefde (vroeger verstaan als een onherroepelijke eis, omdat de werkelijkheid van het hier-en-nu slechts daaraan betekenis zou kunnen ontlenen) wordt langzamerhand steeds meer van zijn mythisch karakter ontdaan, om

[p. 65]

ruimte vrij te maken voor een meer relativerende verhouding tot het bestaan en wat daarmee te maken heeft.

De titel Sneeuwwitje die Achterberg in 1949 aan een van zijn bundels meegaf, is voor deze evolutie niet zonder zin. In feite is Sneeuwwitje niemand anders dan de Grieks-klassieke Eurydice, die door de dichter tot sprookjesverhoudingen wordt teruggebracht. Met het sprookje blijft de dichter in de voorwereldse, oorspronkelijke sfeer van de mythe, maar tegelijkertijd wordt het dodelijk karakter daarvan overwonnen. Er wordt speelruimte gelaten aan het bewustzijn, zoals in het slotgedicht van de bundel wordt uitgedrukt:

Misschien sta ik al vol van de bacil,
die u doet woekeren door alles heen
en kan mijn stem enkel nog klinker zijn,

alsof er knikkers rollen door mijn ziel;
waarmee ik met u in het spel verdwijn;
spel zonder speler in de zonneschijn.

Dat de dichter aanvankelijk vol wantrouwen tegenover deze ontwikkeling stond, is op verschillende plaatsen in de bundel Sneeuwwitje duidelijk. Daarbij kwam echter het gevoel dat hijzelf dit proces van een toenemende relativering niet zou kunnen tegenhouden. Het spel gaat door, ook al is hijzelf als speler niet aanwezig, zoals in bovenstaand fragment wordt uitgedrukt.

Wellicht kan men zeggen, dat Achterberg in deze fase van zijn poetische evolutie ambivalenter dan ooit tegenover zijn gedichten stond. Enerzijds was er de als onontkoombaar gevoelde eis om aan de mythe van ondergang en wedergeboorte trouw te blijven, anderzijds de schijnbaar onafwendbare ontwikkeling naar spel, glimlach en relativering, die in het begin als een bedreiging werd gezien maar al vrij snel ook als iets plezierigs. De gedachte zocht zich een vader: de wens. De dichter wilde zich niet langer op zijn statische wereld van vroeger blijven vastleggen, en nam daarom (behalve tot sprookjesachtige motieven) ook zijn toevlucht tot een vaktechnische terminologie.

Dikwijls hoort men de opmerking dat Achterbergs gebruik van woorden als ‘plexus solaris’, ‘katalisator’, ‘research’ enzovoort slechts de formele kant van zijn poëzie raakt. Het ‘gewone woord’ dat door Nijhoff tegenover de fraaie gala-woorden van Tachtig was geplaatst en dat een taalhygiënisch effect moest hebben, zou zijn natuurlijke voortzetting in Achterbergs vakterminologie hebben gevonden. Ik geloof dat deze opmerking juist is, maar dat zij zich toch op een slechts secundair aspect van deze nieuwe terminologie betrekt. Primair was ook hier de noodzaak om aan het mythische woord, dat ruimte en

[p. 66]

tijd overspant, te ontsnappen. Met het vaktechnische woord werd de kosmische orde, waarin elke mythe haar verblijfplaats zoekt, gerelativeerd en uitgedaagd. Elementen als zee, nacht en dood maken in een laboratorium of werkplaats maar een schamele indruk.

Een voorlopig hoogtepunt bereikte deze relativering van de mythe in Spel van de wilde jacht, een bundel die Achterberg in 1957 deed verschijnen. Wie zijn jachtactiviteiten nog alleen maar een ‘spel’ noemt, neemt de mythe niet langer meer serieus. Onder gegiechel van het meubilair lost de vrouwenschim zich ‘volledig’ in het geheel op:

's Nachts daalt een vrouwenschim de trappen neer,
beschouwt langdurig ieder onderdeel
en lost volledig op in het geheel.
Onder de hoezen giegelt meubilair.
Ik hoor een jachthoorn achter het paneel.
Het is een haan die kraait; een haan van keel.

De nieuwe jachthoorn is de haan die de ochtend van de taal, van de bewustwording van de menselijke veranderlijkheid aankondigt. De bundel eindigt dan ook met een ‘sotternie’ die men in een vroegere fase van Achterbergs ontwikkeling voor onmogelijk zou hebben gehouden.

In Achterbergs laatste bundel Vergeetboek treft men enige gedichten aan, waarin ook plaats is voor relativering. Wellicht werden zij geschreven in een tijd dat de dichter zich met Spel van de wilde jacht bezighield en dateren zij dus uit een latere fase in Achterbergs dichterschap dan vele andere verzen uit Vergeetboek die men een tiental jaren eerder zal moeten plaatsen.

De demythisering in sommige gedichten van Vergeetboek blijkt uit het feit dat de dichter vaak bij voorkeur woorden kiest die op een typische understatement wijzen. Zo bij voorbeeld al in het openingsgedicht:

Sinds hij zich van de schepping onderscheidt,
gingen wij dood en liggen langs het pad,

wanneer niet Christus, koopman in oudroest,
ons juist in zo'n conditie vinden moest;
alsof hij met de Vader had gesmoesd.

En dan wel heel uitdrukkelijk in het volgende fragment, waar de ‘nieuwe kleren, vroom en strak’ (terminologie die karakteristiek is voor een mythische conceptie van de werkelijkheid) van al hun pretenties worden ontdaan door de nuchtere constatering dat de firmanaam nog in het daagse pak staat:

[p. 67]

 

Mijn ogen vestigen zich op de kruk

 

der kamerdeur, die te bewegen scheen.

 

Laat het snel gaan. Zou het een wonder zijn

 

wanneer je binnenkwam per ongeluk?

 

 

 

Terwijl de warme gronden van weleer

 

over de vloer schuiven, zie ik ons weer

 

lopen in nieuwe kleren, vroom en strak.

 

 

 

De firma staat nog in mijn daagse pak.

 

Ik trek het langzaam uit en ga naar bed,

 

waarbij ik rustig op de voordeur let.

Niet alleen het gebruik van understatements is echter karakteristiek voor deze bundel, maar ook de aandacht die de dichter heeft voor anekdotische elementen in de buitenwereld. Met het kraaien van de haan heeft zich ook de bewustwording van de geschiedenis als een voortgaand proces van ontstaan en verdwijnen aangekondigd. Zoals in een mythische opvatting van het bestaan de menselijke historiciteit genegeerd wordt, wordt zij door de relativerende Achterberg als een essentieel element in zijn situatie gewaardeerd. Want wat er in het leven ook moge veranderen, het feit van de noodzakelijke verandering van al het bestaande zelf blijft onaangetast.

In Achterbergs Ballade van de tijd (een cyclus van vier gedichten die achter in de bundel werd opgenomen) vindt men deze veranderde houding tegenover de realiteit vooral door de woordkeus gedemonstreerd:

Nergens te achterhalen in 't weleer,
ga ik tussen de middag bij u eten,
gewoon een heer die komt van zijn kantoor.

Ritmisch vind ik ook deze gedichten niet sterk. Het loopt allemaal een beetje te glad, maar misschien is dat het resultaat van een voortdurend, verbeten gevecht met het recalcitrante woord. Jammer is het in dat geval, dat het gevecht zo weinig sporen in deze poëzie heeft achtergelaten. Zij die nog altijd bij een primair apollinische waardering van het kunstwerk als louter resultaat zweren, zullen er zich wel gelukkig bij voelen, maar persoonlijk hecht ik grotere waarde aan die gedichten van Achterberg, waarin poëzie niet alleen als resultaat, als ‘schone voleinding’ wordt kenbaar gemaakt, maar ook als daad.