De Gids. Jaargang 125

[p. 58]

Anton van Duinkerken
Honderdvijfentwintig jaar

Potgieter redigeerde De Gids achtentwintig jaar, toen een bijdrage van Busken Huet, die maar twee jaar redacteur is geweest, hem in 1865 wegtrok van het blad dat hij gesticht had. Hij bleef met zijn jongere vriend solidair, ontgoocheld door de verontwaardiging die Huet had gewekt.

Deze eerste historische crisis bracht Fruin op de voorgrond in de redactie, waar sedertdien thuiszittende geleerdheid een beschouwingswijze vestigde, die gaarne buitenshuis de vrije loop liet aan de avontuurlijkheid van iedere verbeelding, doch de luidheid van de hierbij uitgestoten wapenkreten dempte in gordijnen van bezinning. Saaien gordijnen, oordeelden de jongeren, toen mr. J.N. van Hall precies in het jaar 1880 de letterkundige redactie op zich had genomen met het gevolg, dat de Iris van Jacques Perk door De Gids geweigerd werd.

Zoveel weerstand tegen de wisselvalligheden van de smaak is legendarisch gebleven. Voor zijn eerherstel heeft J.N. van Hall zelf moeten zorgen door de uitgave van zijn bloemlezing Dichters van dezen tijd, waarvan hij bij zijn leven negenmaal een herdruk heeft kunnen bezorgen, ofschoon het werk niet als een schoolboek bedoeld was en ook op scholen zelden werd gebruikt. Het is na 1915 nog telkens gewijzigd in de handel gebracht. Een grafiek van de veranderingen in dit boek geldt op de Koninklijke Bibliotheek als een verkeersbord voor de wegen en omwegen van de smaakontwikkeling. Misschien zal ooit een dissertatie het belang bewijzen van J.N. van Hall als letterkundig criticus; diens tijdgenoten hebben dit dan niet begrepen. Verwey beschouwde het als vuig verraad, dat Lodewijk van Deyssel een bijdrage geleverd had aan de oude Gids. Dit was in 1904.

[p. 59]

Toch had Margo Antink toen al zes jaar geleden haar roman Catherine in De Gids gepubliceerd. Boutens schreef er verzen in sedert 1901, Couperus leverde vervolgverhalen, Frederik van Eeden had er maatschappelijke vraagstukken in behandeld, Marcellus Emants was vast medewerker, Herman Heijermans en Gerard van Hulzen leverden schetsen. Nummer op nummer verscheen met gedichten van Hélène Lapidoth-Swarth, terwijl Van Hall zich bescheiden bleef toeleggen op het dramatisch overzicht, dat hij met grote regelmaat verzorgde naast zijn letterkundige kroniek, waarin hij gaandeweg meer buitenlands werk betrok om het eigentalige over te laten aan de jongere critici Carel Scharten en Dirk Coster. Het essayistisch werk van Arthur van Schendel is grotendeels verschenen in De Gids.

Het aantreden als redacteur van Jan Veth in 1914 en van Huizinga in 1916 betekende, dat er een nieuwe koers verwacht mocht worden, maar toch niet allereerst in de waardering van de literatuur van de dag. Het lange bestaan van het tijdschrift werd voor de eerstvolgende twintig jaren veeleer verzekerd door voorzichtigheid dan door revolterende programmatiek. Niettemin geloofde Huizinga tegen de tijd dat het eeuwfeest van De Gids in zicht kwam, nauwelijks meer aan het bestaansrecht van enig algemeen maandschrift. Hij achtte de dagen voorbij, waarin de traag elkander opvolgende nummers van een periodiek nog leiding konden geven aan het geestesleven. Erg verontrust door de crisis van de cultuur in een geschonden wereld, twijfelde hij zelfs aan de toekomstkansen van de letterkunde: ‘Het publiek, waarvoor de kunstenaar werkt, wordt steeds onbegrensder. Iedereen is al op de school tot een kennertje opgeleid. Zal, in een nog fijner bewerktuigde maatschappij dan de onze tevoren reeds was, de bodem vruchtbaar blijven voor een gewas van groote, nieuwe kunst? De slotsom, waartoe ons tot heden beperkte oordeel ons voeren kan, kan weinig anders inhouden dan een ernstig: werkt en hoopt. Een van de weinige zaken, die wij zeker weten, is, dat de dingen altijd anders uitvallen dan iemand heeft kun-

[p. 60]

nen denken. Waarom zou het niet eens kunnen zijn: beter dan zich liet verwachten?’

Dit ondergrondse pessimisme geeft zijn meeklank aan veel meningen van Huizinga, doch wat zijn oordeel over de functie van een tijdschrift betreft, werd het wellicht gerechtvaardigd door de grotere specialisatie van de twintigste eeuw, die voor ons beperkt taalgebied een bijna onoverzichtelijk aantal vakorganen in leven riep, waarnaast het algemeen tijdschrift zich tevreden zou moeten stellen met berichten die geen echte onderzoekingsresultaten mogen heten, en gedichten waarvan de vorm de eerste verrassende schok op de lezer had teweeggebracht in de organen van een literaire avant-garde.

Bij het culturele tijdschrift van een eeuw geleden vergeleken, is het moderne vermagerd van omvang en inhoud. De lezer wacht niet gaarne twaalf maanden op het slot van een spannende vervolgroman, nu hij voor dezelfde prijs als die van een tijdschriftnummer alom vertellingen en verhandelingen in zakformaat kan kopen. Het pocketbook is zozeer de concurrent geworden van het maandschrift, dat dit er in menig geval zijn handig formaat aan ontleende om bij die bekrimping van de vroegere omvang het eigen karakter te redden door een afwisseling van bondige verhalen en beschouwingen. Voor lange studies en uitvoerige levensbeschrijvingen, over een aantal afleveringen verdeeld, schrikt welhaast iedere redactie terug.

Een artikel van deze aard veroorzaakte tegen het einde van 1933 de tweede historische crisis in de Gids-redactie. Het betrof de Prins van Oranje, over wie prof. H.T. Colenbrander een breedvoerig essay bijdroeg, blijkbaar voor de gelegenheid ontleend aan zijn academische dictaten, die bij gedeelten waren overgenomen uit het grote geschiedenisboek van Pirenne. Dit werd hem als een oneerlijke handelwijze verweten door tegenstanders van zijn historische en culturele opvattingen. In plaats van juistheid in het verwijt te erkennen, legde hij nadruk op de vijandigheid van de herkomst, doch wist hiermee alleen zijn trouwhartige colle-

[p. 61]

ga Durk van Blom te overtuigen, zodat de rest van de redactie heenging, minder om de aanvallers in het gelijk te stellen dan om Colenbrander te laten voelen, dat zijn ongelijk in deze zaak niet hem uitsluitend aanging, doch voor zijn naaste medewerkers een zaak van eer was. Zij namen voor De Gids een hachelijk besluit, toen Colenbrander weigerde de consequenties uit zijn onvoorzichtigheid te trekken. Hij redde niettemin de situatie met een nieuwe ploeg, die bij haar werkverdeling evenwicht betrachtte en hierdoor de stevige onderlinge vriendschap tot stand bracht van mensen, die zich aan elkander hechtten, omdat zij elkander eerbiedigden. Het waren de moeilijke jaren voor de tweede wereldoorlog, waarin De Gids met prof. mr. B.M. Telders als politiek redacteur bovenpartijdig leiding nam in de strijd tegen het nationaal-socialisme.

De derde crisis werd veroorzaakt door de bezetting en misschien nog heftiger door de Kultuurkamer, die telkens probeerde het orgaan te overmeesteren, doch stuitte op het beleid van prof. dr. E.J. Dijksterhuis, voor wie de handhaving van de zelfstandigheid de enige waarborg bleef voor de toekomst. Een fusie met de redacteuren van Ad Interim moest hierna de waarborg bieden voor de noodzakelijke vernieuwing.

Deze vernieuwing strekte zich na de tweede wereldoorlog uit over het algemeen cultuurbegrip in ons land. De vaste kern van dit begrip drijft in een vloeibaar protoplasma, die het gedurig beïnvloedt en voedt, gedeeltelijk met nieuwe levenssappen, maar voor een deel ook met wisselstoffen, die verbindingen met lucht en licht aangaan om kiemontwikkeling te begunstigen.

Binnen de snelheid van de technische moderniteit werkt een maandblad traag, doch selectief. Het kan zich veroorloven oud te zijn. De Gids is zo oud als de eerste spoorweg in ons land. Potgieter heeft nooit met Busken Huet getelefoneerd en nooit gefietst. Het is misschien aan hun nalatenschap te merken. Dit is het dan echter niet uitsluitend in het nadeel van dit erfbezit. Zelfs al zou het moderne maand-

[p. 62]

schrift meer tot aandachtige volgzaamheid genoopt zijn dan dat het kans krijgt op vurig leiderschap, dan nog blijft het een noodzakelijk en onmisbaar orgaan voor het bijhouden van de algemene cultuur. Waar alles en iedereen zoekt te verrassen, heeft het waarde op te vallen door traditietrouw. Gelijk iedere levende trouw verheugt zij zich oprecht bij de geboorte van het nieuwe. De beginselen van een algemene cultuur vragen in elk geval verheldering en in menig geval verdediging. Dit blijft bestaansrecht schenken aan een tijdschrift, dat honderdvijfentwintig jaar geleden werd gesticht.