De Gids. Jaargang 124

[p. 246]

Piet Calis
Kroniek van de poëzie
Buit op jacht naar een jager

Wanneer men de vroegere poëzie van de Vlaamse dichter Hugo Claus (ik denk hier met name aan Tancredo infrasonic en vooral De Oostakkerse gedichten) met één woord zou willen karakteriseren, dan komt men misschien met het bijvoeglijke naamwoord ‘agressief’ nog het best terecht. Want agressief was Claus' poëzie tot voor kort in hoge mate: agressief niet alleen tegenover de verminkingen van gisteren en vandaag - want dat hoeft in creatief opzicht nog niet van doorslaggevend belang te zijn -, maar ook tegenover de taal zelf met al haar mogelijkheden en begrenzingen. Terwijl het oorspronkelijke, in de geladenheid van een bepaald gedicht opgenomen woord zich aan de dichter voordeed als een bron van verhevigde levensspanning, bleek dit woord tegelijkertijd een prostituée die op hem parasiteerde en hem vereenzaamd achterliet. Bij het schrijven van zijn gedichten kon Claus zich niet (naar de uitdrukking van Paul Rodenko) geheel ‘op de kaart van het gedicht’ zetten, omdat het woord zich uiteindelijk en met onherroepelijke consequenties aan elke identificatie met de scheppende mens onttrok. Eeuwig uitdagend met zijn gevaarlijke en geheimzinnige mogelijkheden, bleek het zich telkens ook weer in de serene frigiditeit van zijn stilte terug te trekken, zodat men zich ten slotte wel moest afvragen of het schrijven van poëzie niet tot een rechtstreekse vlucht uit de werkelijkheid leidde. Claus, die misschien meer dan welke andere moderne dichter in ons taalgebied ook naar een voortdurende vitalisering van zijn bestaansmogelijkheden streefde, kon zich niet bij deze situatie neerleggen en tekende creatief protest aan.

Wie Claus' vroegere poëzie leest, kan zich aan deze verbeten contra-houding nauwelijks onttrekken, want vooral vorm-technisch blijkt zij uit bijna al zijn gedichten. De dichter die zich in deze poëzie uitspreekt, spreekt zich in de eerste plaats als een jager uit: loerend, bedacht op elke zwakheid bij zijn tegenstander (het woord dat tegelijkertijd gehaat en gekoesterd wordt) en vervuld van een bijna principieel wantrouwen tegenover de eigen achilles-

[p. 247]

hiel die vertedering genoemd wordt. Voortdurend bekoord door de verleidelijke schijn van de taal-oppervlakte, ontkomt hij op den duur niet aan zijn eigen beperktheid en werpt hij zich in een laatste vertwijfelde poging tot gemeenschap met een woedende schreeuw op het gedicht dat gewurgd dient te worden. Steeds weer moet men bij lezing van deze poëzie van Claus vaststellen, dat de poëtische werkelijkheid die hij in zijn gedichten heeft opgebouwd, ook door hemzelf aangevallen wordt, met de bedoeling om deze werkelijkheid weer te vernietigen. Als een ontevreden god (ontevreden omdat hij zelf handen te kort komt) keert hij zich in zijn poëzie tegen zijn eigen schepping die als een bezoedelde, ontoereikende, schuldige realiteit wordt gezien: de oorspronkelijke chaos, die in een korte roes van scheppingsdrift tot een voorlopige kosmos is geworden, dient voor het dualistisch bewustzijn van Claus ook weer in zijn originele toestand te worden teruggebracht. Een poging die noodzakelijk mislukken moet, omdat het feit van de geboorte (humanisering èn relativering) niet meer ongedaan kan worden gemaakt. De sintels van het gedicht blijven daarom een eeuwige aanklacht tegen het vuur dat eens gebrand heeft:

De dierenhuiden leven
En mieren kruipen onderhuids
In
Mijn onmogelijke handen

Moordenaarsverdriet sluipt
In mijn zingende schedel binnen

Een mes in goud
Een huis in astrakan
Een vrouw die marihuana ademt
Een kleine zachte wrede beul met krijten vingers
Die mijn verwaten geluk kan aderlaten

Ik ben verloren geboren

Wie de stilte vernietigd heeft en zich aan de idealiteit van een absolute schepping heeft overgegeven, ontkomt niet meer aan de

[p. 248]

menselijke ontoereikendheid van het woord. Zijn poëzie wordt hem een noodlot: een dierbare vijand, maar een vijand.

Terwijl men bij lezing van Claus' vroegere poëzie steeds weer de indruk heeft dat de dichter met graagte de poëtische handschoen van zijn tegenstander heeft opgenomen en zich met een bijna blindelingse drift aan het gevecht om creativiteit en tegelijkertijd absolute verwerkelijking heeft overgeleverd, lijkt dit in Claus' nieuwe gedichtenbundel Een geverfde ruiter (De Bezige Bij, Amsterdam; Ontwikkeling, Antwerpen, 1961) veel minder sterk het geval. Op verschillende plaatsen in deze bundel schijnt Claus zich reeds bij voorbaat met zijn nederlaag te hebben verzoend. De toon van deze gedichten is minder agressief dan men in zijn vroegere poëzie kon waarnemen. Soms treft zelfs een evenwichtige, bijna klassieke opbouw die eerder aan een meditatieve verstilling dan aan de (aanvals-)kreten in De Oostakkerse gedichten doet denken. Slechts in het begingedeelte van Een geverfde ruiter en in de verzencyclus Zij wordt men nog aan de vitalistische jacht-instincten van voorheen herinnerd.

Reeds de titel van de bundel kan men in dit opzicht symptomatisch noemen. Wanneer men een ruiter verstaat als symbool van onbeperkte levensdrift, dan moet men tevens vaststellen dat een geverfde ruiter alleen maar een dodelijke stilering van deze vitale werkelijkheid kan zijn. Wie immers binnen de begrenzingen van een picturale stabiliteit gevangen is (in de kooi van het gedicht dat niet alleen gedroomd, maar ook opgeschreven is), heeft het wisselende moment in zich vernietigd: hij leidt nog slechts een schijnbestaan.

Daarmee is tegelijkertijd gezegd, dat het woord ondanks al zijn veelbelovende verlokking (als het wakker wordt, lijkt het een ‘bruid op apegapen’) alleen reeds door het feit van zijn ontstaan een bedreiging voor elke spontane levensdrift zal zijn:

Gij die mij uit woorden wakkerhaalt,
gij met uw blik in dit netelgras,
geloof een hagepreker:

[p. 249]

 

zo heet van binnen is geen bruid op apegapen

 

als het wakkerwordend woord dat zich regelt op het blad

 

maar het is een kat in een zak, een priester in een pak,

 

een dood zonder lach.

Het woord als een kat (vitaliteit) in een zak: waardeloos. Als een priester in een pak: geüniformeerd en uniformerend. Als een dood zonder lach: de mens berovend van zijn scheppingsmacht (alleen een god kan om de dood lachen), en hem op genade of ongenade aan zijn menselijkheid overleverend.

Dat Claus een dualistisch dichter genoemd moet worden, heb ik in het voorgaande al even gesuggereerd. Zijn wereld schijnt in twee onverzoenlijke werkelijkheden uiteengevallen: de dynamische werkelijkheid van het alledaagse bestaan en de statische werkelijkheid van het gedicht dat om voltooiing hunkert. Voor het bewustzijn van Claus bedreigen beide werkelijkheden elkaar, zodat de dichter zichzelf voortdurend voor een beslissende keuze geplaatst ziet: zijn poëzie kan men (met de terminologie van Nietzsche) ‘oorlogspoëzie’ noemen. Dat Claus bij het schrijven van elk nieuw gedicht tijdelijk voor de statische werkelijkheid van het gedicht kiest en vooral emotioneel dus verraad pleegt tegenover de werkelijkheid van het menselijk bestaan, verklaart de dualistische instelling die zijn verzen telkens weer kenmerkt. Deze poëzie werd niet geschreven vanuit een ‘omdat’, maar vanuit een ‘ondanks’. Claus heeft het gevoel dat men als dichter noodzakelijk een slecht geweten moet hebben, omdat men met het woord de wisselende mens vernietigt.

De toevoeging ‘noodzakelijk’ is in dit verband niet toevallig. De dichter is schuldig in zoverre hij mens is, maar aan het feit van zijn mens-zijn is hij niet medeplichtig. Daarvoor dragen anderen als vertegenwoordigers van het noodlot de verantwoordelijkheid. Men kan dus hoogstens zeggen dat Claus een indirect schuldgevoel koestert.

Dat de dichter zich aan elke directe verantwoordelijkheid wil onttrekken, blijkt uit verschillende fragmenten in deze bundel. In het hierna volgende citaat constateert Claus, dat het beest (alweer een symbool van vitaliteit) webben in de keel van de dichter weeft. Het wonderlijke landschap van het gedicht (geheimzinnig maar statisch) wordt daarmee uitgehold, zodat een wederzijdse intensi-

[p. 250]

vering van de menselijke en poëtische sensaties onmogelijk schijnt. Elke mogelijkheid tot identificatie van mens en kunstenaar is immers voor het gevoel van Claus met zijn geboorte weggenomen:

Steeds het beest. Kil dringt zijn zweet
door mijn huid.

Als ik slaap
weeft het webben in mijn keel.

Mijn wonderlijk landschap
holt het uit.

Het beest weeft webben in zijn keel, maar dit gebeurt wanneer de dichter slaapt. Hijzelf heeft er part noch deel aan; zijn enige verantwoordelijkheid is dat hij de controle verslapt heeft, maar hij is principieel niet méér schuldig dan de man die tijdens zijn slaap beroofd wordt.

Een andere bok die door Claus de woestijn van het directe schuldgevoel wordt ingejaagd, is het voorgeslacht. De haat tegen het onherroepelijke feit van zijn eigen geboorte demonstreert zich vooral als een haat tegen het overal in de wereld aanwezige ‘vaderbeginsel’:

De moeder een moot,
de vader, een mes.

Zoek hem, de fokker.
Vind hem, de doder,
hij die je tussen lakens in de groeve blies.
Vind het mes!

Schuldprojecties dus in alle richtingen: de ouders, de eigen existentie, de taal. Maar het gevolg van de noodlottige situatie waarin de dichter zich geplaatst ziet, is er niet minder catastrofaal om: aan veroudering, verkalking, destructie valt niet te ontkomen. De mens die zich in de wereld en in de tijd een woonplaats heeft moeten zoeken, ziet zijn levenskracht steeds meer verminderd. Het beest dat hij eenmaal was en dat op rooftocht wilde gaan over de

[p. 251]

wereld, is tot een mak schaap verworden: ‘Zo blaat ik stiller al. Herinnering / wordt dagdroom, het zwellend leven kalk’. Het muiterslied wordt tot een mechanisch alarm. Het gedicht verwoekert tot zwam. De dichter die vroeger op de buit van zijn poëzie jaagde, is thans zelf het slachtoffer.

Het duidelijkst constateert men dit in de verzencyclus Zij, die vooral op de seksuele gemeenschap met de geliefde vrouw betrekking heeft. De vitalistische inzet is in deze gedichten groter dan in enig ander gedicht in de bundel, maar juist daarom is de uiteindelijke nederlaag des te veelzeggender. Zowel een volledig samengaan met de werkelijke geliefde als een voortdurende vitalisering van haar werkelijkheid in het gedicht blijkt onmogelijk: ‘Omdat / je een beeld / bent, maak ik een beeld’.

Een belangrijk gedeelte van Een geverfde ruiter wordt ingenomen door de beide afdelingen Reportage en Gelegenheden. In de eerste afdeling treft men gedichten aan die Hugo Claus naar aanleiding van een bezoek aan de Verenigde Staten geschreven heeft. Het descriptieve element is in deze verzen sterker dan in de meeste andere poëzie van Claus. Vooral New York met Manhattan als een ‘schiereiland van beton’ wekt de diepste weerzin van de dichter op. Er is vrijwel niets dat hem nog tegen deze kanonnekoorts van glas en staal kan beschermen. Het enige verlangen dat hij ten overstaan van een dergelijke explosie van menselijke ‘civilisatie’ kan stellen, is het verlangen naar niet-zijn. Hij wil afzijdig blijven, wanneer alle animale functies van de mens onder de mokerslagen van de mechanisering vernietigd worden. De wereldstad oefent voor het bewustzijn van de dichter hetzelfde schrikbewind uit als de poëzie. Alleen de aanvankelijke droom die het gedicht nog vermag te wekken, is hier afwezig.

In de afdeling Gelegenheden neemt Claus ten slotte allerlei bevolkingsgroepen onder zijn sarcastische loep. Zowel kunstcritici als exegeten en acteurs worden met striemende verwijten overladen. Uit deze humor-met-haar-op-de-tanden blijkt vooral dat Claus zelf nauwelijks tot enige milde relativering in staat is. Maar dat kan men van een dichter met zijn creatieve instelling natuurlijk ook nauwelijks verwachten. Bij een in het nauw gedreven wild rekent men niet op speelse sprongetjes.