De Gids. Jaargang 124

[p. 252]

P. Gros
Van omroepvereniging naar omroepstichting?

Het besluit van staatssecretaris Scholten om het ruim zeven jaar oude ontwerp Omroepwet terug te nemen en een bevredigingscommissie in het leven te roepen, die ten aanzien van een aantal concrete punten zal moeten adviseren over een geheel nieuw ontwerp, waarbij zowel de radio als de televisie zullen worden geregeld, heeft heel wat pennen in beweging gebracht. Enerzijds is het besluit van de staatssecretaris hevig bekritiseerd, anderzijds is het initiatief van de bewindsman van harte toegejuicht. Zij, die de beslissing nogal hebben aangevochten, treft men aan onder de voorstanders van het bestaande zuilensysteem, terwijl de bewonderaars van de bewindsman vooral hopen, dat een geheel nieuw wetsontwerp aangepast aan de tegenwoordige snelle groei van de geluids- en beeldomroep in elk geval de bestaande situatie niet voor een lange reeks van jaren fixeert. Dat het ontwerp uit 1953 zoals het daar nu ligt volledig achter de feiten aanloopt en een hoogst onbevredigende wettelijke regeling van de omroep zou betekenen, wie zou het willen ontkennen? Dit wetsontwerp, dat een neerslag vormde van een heilloos compromis, zou een stuk conservatieve wetgeving betekenen, dat zijn weerga niet kent.

De mededeling van de staatssecretaris, dat ook het VPRO-plan geen uitgangspunt kan zijn voor een toekomstige wettelijke regeling, mag dan voor de voorstanders van dit plan een teleurstelling zijn, deze afwijzing is toch niet zo dramatisch als dat op het eerste gezicht lijkt. Inderdaad vertoont dit plan op vele punten grote zwakheden, zoals mr. Scholten terecht aanvoerde, maar aan de principiële argumentatie van de VPRO-bestuurders is in wezen niet getornd. Dat de VPRO-conceptie op dit ogenblik politiek niet te verwezenlijken zou zijn, weet men bij de VPRO zelf beter dan wie ook en men zou de VPRO kunnen verwijten, dat zij de weg der geleidelijkheid heeft verlaten door terstond een einddoel aan te geven. Deze schoktherapie kan niettemin haar dienst bewijzen, want hoe men het VPRO-plan verder ook wil beoordelen, de leden van de commissie onder leiding van prof. mr. L.W.G. Scholten, kunnen er niet onderuit om de beweegredenen van de VPRO grondig te bestuderen en in die argumentatie ligt de

[p. 253]

kracht en de waarde van deze conceptie. Duidelijk stelt de vrijzinnige omroep in zijn Verantwoording: ‘dat het beginsel der antithese en de klassenstrijd-theorie als de voornaamste achtergronden van wereldbeschouwelijke gescheidenheid in het Nederlandse politieke en organisatieleven thans niet in die mate het politieke en sociale leven in Nederland beheersen als zij dat deden in de periode van hun eigen bestaan - de 19e eeuw - en zelfs niet zoals zij dat deden toen zij hun stempel op het Nederlandse radiobestel zetten, nl. de periode tussen de beide wereldoorlogen’ en ‘dat voor zover de betekenis van de wereldbeschouwelijke gescheidenheid thans nog relevant is, zij overschaduwd wordt door de toegenomen noodzaak en de mogelijkheden tot samenwerking’.

Tot de samenwerking zal men ook in de omroep kunnen komen, omdat ook met name in die radio de roep om samenwerking en de drang ernaar steeds sterker wordt en het onbehagen omtrent hetgeen in Hilversum geschiedt steeds meer om zich heen grijpt en niet uitsluitend in kringen, die van oudsher voorstanders zijn geweest van een meer nationale samenbundeling van krachten in de omroep.

Een voorbeeld van die drang naar samenwerking tonen de drie pedagogische centra, die niets liever zouden willen dan onder eigen gezamenlijke verantwoordelijkheid schooltelevisie te brengen met gebruikmaking van de technische en personele mogelijkheden van de NTS.

De verenigingsstructuur is niet de oplossing gebleken om van de omroep een instituut te maken, waarin de verscheidenheid van het gehele geestelijke, culturele en maatschappelijke leven op bevredigende wijze tot uiting komt. Dit betekent niet, dat de Nederlandse omroepen niet heel dikwijls in hun uitzendingen een veelzijdigheid, verscheidenheid en niveau hebben bereikt, waar het buitenland met afgunst naar kijkt. Wanneer men de verantwoorde buitenlandse literatuur erop naleest, dan treft het, dat de auteurs voortdurend met grote waardering spreken over het Nederlandse vigerende stelsel, dat ten opzichte van de elders bestaande min of meer nationale omroepen gunstig afsteekt.

Frankrijk en Duitsland zijn waarschuwende voorbeelden. In Frankrijk ressorteert de nationale radio en televisie onder het ministerie van voorlichting en is aldus een willig instrument in de

[p. 254]

handen van de regering, in casu generaal de Gaulle. Toen de generaal dan ook aan de macht kwam, hadden terstond in de topleiding belangrijke mutaties plaats. Het feit, dat 121 intellectuelen, omdat zij zich niet met de politiek van de Gaulle konden verenigen, de toegang tot radio en televisie werd ontzegd, is een hoogst kwalijke ontwikkeling voor de radio en televisie in de westerse democratie. Vóór het aan de macht komen van de Gaulle heeft zich de affaire afgespeeld van de correspondent van de Radiodiffusion et Télévision Française in Engeland, die tijdens de Suez-crisis een commentaar doorgaf, dat de Franse regering niet zinde, en die derhalve de woestijn werd ingestuurd.

En de huidige situatie in Duitsland is al niet veel beter. Na de oorlog is de gecentraliseerde staatsomroep afgeschaft en hebben de afzonderlijke deelstaten een eigen radio-organisatie kunnen opbouwen. Maar de zogenaamde Rundfunkrat in verschillende dier deelstaten is een getrouwe afspiegeling van de politieke samenstelling van die staten en aldus blijft er van de onafhankelijkheid van radio en televisie weinig over. Oorspronkelijk viel een groot gedeelte van het Westduitse gebied, van de Noordzee tot het Ruhrgebied, binnen het bereik van de Nordwestdeutsche Rundfunk, de grootste Duitse radio-organisatie, die bestuurd werd door een Rundfunkrat met een duidelijk socialistische signatuur. Door het drijven van de CDU-regering is de NWDR uiteengevallen in een Norddeutsche Rundfunk in Hamburg en een Westdeutsche Rundfunk in Keulen, waarvoor een Rundfunkrat werd opgericht, die overwegend uit CDU-leden bestaat; hierdoor is een halt toegeroepen aan de overwegend socialistische propaganda in het katholieke Ruhr- en Rijngebied.

En dan is er die rel bij de BBC geweest, waar de programmaleiding het waagde een serie lezingen uit te zenden over het humanisme. Maar de kritiek op deze stoutmoedige daad heeft de BBC ertoe genoopt, in het vervolg dergelijke programma's van de lijst te schrappen.

En als laatste voorbeeld België, waar de Belgische radio al evenmin een volstrekte onafhankelijkheid tegenover de overheid weet te bewaren. Is de regeringscoalitie katholiek-socialistisch, dan wordt er extra aandacht besteed aan katholieke en socialistische evenementen; is een andere combinatie aan het bewind, dan

[p. 255]

kunnen de daarin vertegenwoordigende partijen rekenen op meer aandacht dan de oppositiepartijen.

De omroepen hier zijn geworden tot machtsgroeperingen, waarvan de leden nauwelijks meer zijn dan franje, en waarin ze ten aanzien van het beleid evenmin een beslissende stem hebben. De omroepbestuurders maken de dienst uit - waarbij moet worden gezegd, dat bij de VARA de democratische structuur nog het minst is aangetast - want tussen leden en leiding gaapt een kloof die onoverbrugbaar lijkt, waardoor het volstrekt illusoir is te menen dat de omroepleiding als gemachtigde van de leden optreedt.

Nu dan toch de vrije omroepen uitgangspunt moeten zijn van een nieuwe wetgeving, is het alleszins de moeite waard zich af te vragen of een hervorming van de omroep niet moet beginnen bij een wijziging van de structuur van de omroepen zelf. De verenigingsstructuur is uit de tijd; het lidmaatschap van een vereniging wordt voor het grootste deel bepaald door de dienstverlening, die men van de omroep verwacht. Dat staat voorop en alle andere overwegingen doen weinig meer ter zake, hoogstens worden ze aangegrepen door de bestuurders als een middel om een verouderde structuur te rechtvaardigen.

Wil men niettemin een brug slaan tussen volk en omroep, dan zouden we willen pleiten voor een zodanige omroepstructuur, waarin de vereniging plaats maakt voor de stichtingsvorm. Op het eerste gezicht een wat zonderlinge gedachte, omdat juist een der omroepen, de KRO, een stichting is en men juist daar onderzoekt op welke manier de katholieke omroep zou moeten worden omgewerkt. Men speelt daar zelfs met de gedachte, de stichting om te zetten in een vereniging. Toch heeft de stichtingsvorm vele voordelen, die een nadere beschouwing verdienen.

Daar is in de eerste plaats de mogelijkheid, dat per omroep alle belangrijke organisaties binnen het wereldbeschouwelijke/godsdienstige terrein van die omroep zitting krijgen in de algemene omroepleiding. De afgevaardigden van de organisaties behoren ook inderdaad afgevaardigden te zijn, die voor hun optreden in het omroepbestuur verantwoording hebben af te leggen en wanneer het mandaat afloopt, is het niet een automatische herverkiezing, die de aftredende bestuurders doet terugkeren.

[p. 256]

Het zijn de organisaties zelf, die bepalen, wie hen in de omroepleiding vertegenwoordigen. Een bijna automatische verlenging van de bestuursfunctie werkt de verstarring alleen maar in de hand en maakt dat op den duur de wisselwerking tussen organisaties en omroep een wassen neus wordt. Zoals bij de KRO overduidelijk is gebleken.

Een dergelijke opbouw van de omroep maakt, dat ook werkelijk de belangrijke organisaties binnen een bepaalde zuil aan bod kunnen komen.

Bij de KRO bij voorbeeld hebben de volgende organisaties een afgevaardigde in het stichtingsbestuur: de Nederlandse Katholieke Middenstandsbond, de KAB, de Sint-Adelbert-vereniging, de universiteit van Nijmegen, het landelijk centrum van de Katholieke Vrouwenbeweging, de KVP, de Algemene Katholieke Werkgeversvereniging, en nog een aantal kleinere organisaties.

Men kan zich voorstellen, dat een omroep als de VARA zijn bestuur doet samenstellen uit vertegenwoordigers van de P.v.d.A., de Vrouwenbond, het NVV, de Wiardi Beckman Stichting en andere overkoepelende organisaties, terwijl de honderd duizenden leden zich kunnen verenigen tot vrienden van de VARA; dat zijn dan heel andere vrienden dan de vrienden van de AVRO!

Voor de NCRV kan men zich een samenstelling denken, waarbij de stichting onder meer wordt gevormd door de ARP, de CHU, het Christelijk Nationaal Vakverbond, de Christelijke Werkgevers, de Christelijke Vrouwenbond, het overkoepelend orgaan voor het Protestants-Christelijk Onderwijs, de Vrije Universiteit, de jeugdbeweging en andere landelijke organen, terwijl ook de NCRV-begunstigers in het bestuur worden opgenomen.

De AVRO zal moeten steunen op algemene organisaties, terwijl de VPRO met haar vrijzinnige groeperingen ook die landelijke organen in haar bestuur zal laten vertegenwoordigen, die aan haar de voorkeur geven boven een der andere omroepen. Zo zal de VPRO kunnen uitgroeien tot een algemene eveneens grote omroep, los gezien van het aantal van haar tegenwoordige aanhangers, want tot op dit ogenblik is ze nog steeds een bijzondere omroep, zoals ze van stonde af aan heeft willen zijn, in tegenstelling tot de grote vier, die alle algemene omroepen zijn.

[p. 257]

Langs deze opbouw opent zich de weg naar omroepspecialisten en het zou kunnen zijn, dat we in Nederland dan nog eens komen tot het instituut van de ‘Rundfunkreferenten’ of ‘Rundfunkbeauftragten’ zoals we dat in Duitsland kennen en dat zeer bevredigend werkt. Die referenten zijn de omroepspecialisten van de organisaties die tevens belast zijn met het onderhouden van een goed contact tussen hun organisatie en de publiciteitsorganen.

Uit dit kader van referenten kunnen zelfs op den duur bekwame bestuurders voortkomen, zoals de Duitse praktijk ook al weer heeft bewezen. Zo is enige tijd geleden de omroepspecialist van de Evangelische Kirche in Duitsland, ds. Werner Hess, die namens de Kerk zitting had in de bestuursraad van de Hessischer Rundfunk, benoemd tot TV-directeur in Frankfurt. Deze keus van een protestants geestelijke is in de Duitse pers algemeen toegejuicht omdat ds. Hess zich als lid van het hoogste bestuurscollege van die omroep bijzonder voor de televisie heeft ingespannen en als zeer deskundig en gezaghebbend geldt.

Een omroepstichting met kundige omroepspecialisten zal de vrijheid van de dagelijkse leiding van het omroepbedrijf wellicht beperken, maar daartegenover staat toch altijd het grote voordeel, dat de omroepleiding terug kan vallen op een college dat van wanten weet en dat kan doorgeven wat er leeft binnen de specifieke organisaties die zij vertegenwoordigen.

Dat de verwezenlijking van deze gedachtengang nog heel wat moeilijkheden zal opleveren, staat zonder meer vast, maar dat de huidige omroepstructuur zonder enige hervorming in een nieuwe wettelijke regeling zal worden vastgelegd, is eenvoudig ondenkbaar.