De Gids. Jaargang 124

[p. 178]

G.J. Resink
De excentrieke lord Jim

Het drama van Joseph Conrads Lord Jim eindigt in Patusan, in het plaatsje en aan de rivier van die naam. Nu heeft de Amerikaanse schrijfster Florence Clemens eerst in een uitstekende, helaas niet gepubliceerde dissertatie van 1937, vervolgens in een artikel uit 1940 dat Patusan teruggevonden aan de noordwestkust van Sumatra, en wel als Tenom of Teunom in het Atjehse.^1. De door de schrijfster verdedigde gelijkstelling van Patusan met Tenom kan versterkt worden door de overeenkomst in naam tussen Batu Kring, het haventje van Patusan en Padang Kring, een der voornaamste vestigingen in Tenom.^2.

Tweehonderddertig mijlen nu ten zuiden van Patusan-Tenom blijkt er in een kleine plaats een ‘third-class deputy-assistant resident’ te zitten, die geen rapporten maakt - zoals men leest in Lord Jim^3. - wat ons midden in het Singkelse verplaatst, alwaar eens een controleur twééde klasse, met name in Natal, ook nogal eens verzuimde rapporten uit te brengen. Leest men dan verderop iets over een ‘serio-comic business... in which a peculating governor and an absconding treasurer are the principal figures’^4., zij het in de baai van Manilla, dan denkt men aan een andere tragikomische affaire, waarin een andere gouverneur en een andere kasbeheerder betrokken zijn geweest en wel in Padang. En als men dan in het Multatuli-jaar 1960 de Max Havelaar nog eens herlezen heeft en de Engelse vertaling daarvan door Nahuys uit 1868 opslaat en daarná nog eens Lord Jim doorbladert, wordt men door zulke rake overeenkomsten getroffen tussen beide titelhelden, dat men achter Lord Jim behalve de door anderen reeds gesignaleerde James Brooke^5. ook nog een tweede koninklijke figuur ziet oprijzen, al heeft Conrad zich kennelijk meer voor de jeugdige Engelsman in zijn omzwervingen op Zuid-Celebes^6. en voor de jonge op Sumatra's Westkust geplaatste Douwes Dekker geïnteresseerd dan voor de oudere radja van Serawak en de latere assistent-resident van Lebak.

Terwijl in de roman The rescue, vóór Lord Jim in 1896 begonnen, doch eerst in 1920 verschenen, reeds historische en geografische gegevens over Sumatra's Westkust zijn aan te treffen, met name over de strijd om Singkel, de Padri's en de Bataklanden^7., welke ge-

1. Florence Clemens, Conrad's Malaysian fiction. A new study in sources with an analysis of factual material involved (Ph. D. dissertation Ohio State University 1937), blz. 121-123 en dezelfde, Joseph Conrad as a geographer in het tijdschrift The Scientific Monthly, LI (1940), blz. 465. Dank zij de welwillende medewerking van de schrijfster en de vriendelijke tussenkomst van de heer A. van Marie te Amsterdam, die mij op het proefschrift en het artikel attendeerde, kon ik uit door laatstgenoemde genereus toegezonden afschriften van deze belangrijke publikaties op de hoogte daarvan komen.

2. Zie de Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, IV (1905), blz. 304.

3. Joseph Conrad, Lord Jim, blz. 278-279. Geciteerd wordt hier en verderop uit Dent's Present collected Edition van Conrads werken.

4. Lord Jim, blz. 353.

5. Zie Jocelyn Baines, Joseph Conrad. A critical biography (1960), blz. 253-254.

6. In een dit jaar in de Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, deel 117, verschijnend opstel, Jozef Korzeniowski's voornaamste lectuur betreffende Indonesië, wordt aangetoond hoe Conrad vooral door de dagboekbladen uit James Brookes Celebes-journaal geboeid moet zijn geweest.

7. The rescue, blz. 102 en Multatuli, Max Havelaar or the coffee auctions of the Dutch Trading Company (1868), blz. 203 en 241.

[p. 179]

gevens aannemelijk zouden kunnen maken, dat Conrad Max Havelaar reeds vóór 1896 kan hebben gelezen, schijnen toch vooral de parallellen tussen Lord Jim en Max Havelaar tot de slotsom te dwingen, dat Jozef Korzeniowski met de laatstgenoemde bekend moet zijn geweest vóórdat Joseph Conrad met de eerstgenoemde in zee ging.

Zelfs rijst de vraag of, nu in de Engelse vertaling van de Max Havelaar, duidelijker dan in het Nederlandse origineel, Sterns aandeel onder vijftien van de twintig hoofdstukken als ‘Composed by Stern’ of ‘Continuation of Stern's composition’ is aangeduid, de Duitse verteller niet ten voorbeeld heeft gestrekt aan de beroemde ‘narrator’ Marlow, die in het in 1898 begonnen korte verhaal Youth zijn intrede doet^8., maar vooral in Lord Jim als een ware deel-incarnatie van Conrad verschijnt, zoals Stern dat - méér dan Droogstoppel - is van Multatuli.

Tot de compositie van de Max Havelaar behoort het einde van de zaak van Lebak in brieven, waarmede de brief correspondeert, die Marlow in Lord Jim schrijft over het einde van Jim in Patusan. Ook de techniek van de flashback, die men in de Max Havelaar gebezigd vindt en die de lezer uit Lebak terugvoert naar Padang of naar Natal, vindt men in Lord Jim toegepast in de episoden over Browns omzwervingen.

Met de Duitse poëzie citerende Stern en Stein, wier namen slechts één letter verschillen, zet het parallellisme in met betrekking tot Max en Jim, met wie deze Duitsers zoveel te maken hebben.

Trekt men de parallellen door, dan valt op dat Patusan en Natal pepergebieden zijn en uithoeken van het toenmalige kleine Nederlands-Indië op de Westkust van Sumatra, vanwaar de oceaan voor de geestesogen van gentleman Brown en van Si Oepi Ketehs blanke gentleman zich uitstrekt tot Madagaskar. Er is, wéér een punt verder in de evenwijdigheid, een Tungku (Allang) in Patusan, zoals er een Toeankoe in Natal is. De ongehuwde Jim heeft evenals de ongetrouwde Max een scheepsramp achter de rug en nog wel meer ook, met name een verleden, dat het wenselijk maakte opgeborgen te worden in een eenzame buitenpost. Met beiden is iets van een ‘liefde’ aan de hand voor een niet-Europees vriendinnetje met een bijnaam (‘poor creature’^9. en ‘Jewel’, zelf ook een arm schepsel) en zoals Jim in de knoop komt te zitten tussen een radja

8. Jocelyn Baines, t.a.p., blz. 211-212.

9. Max Havelaar, t.a.p., blz. 192.

[p. 180]

ter plaatse en van buiten gekomen Boeginezen, zo raakt Max betrokken in een conflict tussen een plaatselijk hoofd en van buiten agerende tegenstanders uit de Bataklanden. Zoals na Jim de Amerikaanse zeeschuimer Brown en zijn trawanten in Patusan aanspoelen, zo stranden Amerikaanse schipbreukelingen in Menado en Ambon als Dekker daar vertoeft. Jim en Max trekken van de ene plaats naar de andere en zijn echte ‘marginal men’, levend in grenssituaties tussen zee en bergland en op de marges van een onveilig bestaan. Jim en Max willen beiden onder de bevolking goed doen, rust herstellen, welvaart bevorderen en recht brengen. En wat voor Max Havelaar - beschreven door een onder pseudoniem werkend schrijver zonder voornaam - geldt, namelijk dat hij ‘felt himself to be lord over a world, which he had animated’^10. gaat nu juist in deze bewoordingen volledig op voor die andere ‘excentrieke lord’, Jim, geschapen door een auteur, die zijn eigen achternaam en die van zijn hoofdfiguur in tweevoudig ‘incognito’^11. in het ongewisse laat.

Djakarta, februari 1961.

10. Idem, blz. 91.

11. Lord Jim, blz. 4.