De Gids. Jaargang 123

[p. 128]

Piet Calis
Kroniek van de poëzie

De bedreiging van een onherroepelijk ontwaken

Veel sterker dan in zijn vroegere poëzie naar mijn overtuiging ooit het geval is geweest, wordt Leo Vroman sinds 1955 geobsedeerd door de onafwendbare gevolgen van zijn zich opdringende totaal-menselijke situatie. De bundel Uit slaapwandelen (1957) schijnt mij in dit opzicht bijzonder karakteristiek. Kan men met Ad den Besten in diens inleiding op Stroomgebied Vromans vroegste oeuvre immers als ‘lethargisch’ kenmerken - men voelt zich voortdurend vervreemd van en juist daardoor op een wonderlijke wijze betrokken bij een droomwereld die klaarblijkelijk in zichzelf rust en eigenlijk typisch-statisch genoemd mag worden -, de titel Uit slaapwandelen suggereert reeds de beslissende wijziging die in deze horizontale, zwevende wereld zal worden aangebracht. Wie in zijn poëzie slaapwandelt heeft in beginsel van de autonomie van zijn droom afstand gedaan, ook al gebeurt dit onwillig en zonder onmiddellijk bewustzijn. In de ‘slaapwandeling’ droomt men nog, maar in het kader van deze droom zelf komt men in ‘opstand’. De aanvankelijk in zijn droomwereld gevluchte mens wordt in feite naar zijn humaniteit teruggevoerd. In hem woedt voortaan het conflict tussen ideaal en werkelijkheid met een ongekende hevigheid, omdat hij - vertoevend buiten zijn Umwelt - met deze zelfde Umwelt in contact wordt gebracht en hieraan op genade of ongenade wordt overgeleverd. Men wil zich in een bijna vegetatieve roes aan zijn slaapdronken geluk verliezen, maar men ontmoet slechts zichzelf. De mens ontkomt ten slotte niet aan zijn tragiek, omdat hij niet aan zijn geschiedenis ontkomt. Met noodlottige zekerheid eist het kannibalistische leven zijn rechten op, - de mens wordt gedwongen zich centripetaal met zijn historiciteit te gaan bezighouden.

In de bundel Uit slaapwandelen worden de uiteindelijke consequenties van deze nieuwe levenshouding duidelijk beseft:

De worm die zijn eigen staart bebriest
verliest zijn aard en vorm.

Hij beschrijft de o!
van ben ik zo?

[p. 129]

 

Hij hoort niet gauw de stap

 

van de merel (hap hap en au).

Het lijden aan overbewustzijn, aan een zich te veel verdiepen in de eigen problematiek lijdt veelal tot de catastrofe van het ‘hap hap en au’. Drukt men voortaan zichzelf in poëzie uit, dan geeft men tegelijkertijd vorm aan de dood. Men maakt zich weerloos door zich in de bochten van de menselijke taal te wringen. Slechts wie blijft zwijgen, wie onbewust leeft, wie een vacht draagt, leeft in de totaliteit van zijn dierlijke potenties: met huid èn haar overgeleverd aan zijn droom, die juist als droom in staat is om de verlammende krachten van de realiteit te neutraliseren.

De lijn naar Vromans nieuwste verzenbundel De ontvachting en andere gedichten (Em. Querido, Amsterdam, 1960) is daarmee in principe aangegeven. Wat in talrijke gedichten uit de vorige bundel als een beslissende omkeer naar voren kwam, heeft zich in De ontvachting doorgezet. De mens verwijdert zich steeds verder van het louter-animale. De macht van de vijandige ratio wordt steeds groter.

Deze evolutie die ook bij enkele andere hedendaagse dichters optreedt en psychologisch eigenlijk volkomen verklaarbaar is, verkrijgt intussen door Vromans innerlijke visie op de buitenwereld en vooral op zijn eigen binnenwereld een merkwaardige geladenheid. Ook wie totaal onbekend is met Vromans poëzie, kan reeds bij eerste lezing van een van diens gedichtenbundels constateren, dat het taalgebruik van deze dichter in velerlei opzicht eigenaardig is en op wetmatigheden schijnt te berusten die nogal sterk van de conventies der alledaagse omgangstaal afwijken. In Vromans vroegste poëzie vooral treft een woordkeuze die niet alleen weinig met een traditionele dichterlijke symboliek gemeen heeft - Vromans aandacht is op realiteiten gericht die om hun gedetailleerd lichamelijk karakter door vroegere dichters klaarblijkelijk minder poëtisch werden geoordeeld en daarom min of meer in hun verzen zijn verwaarloosd -, maar die in deze eerste fase van Vromans dichterlijke ontwikkeling dikwijls ook tot een nagenoeg volstrekte onverstaanbaarheid voert. De grenzen van de taal schijnen bij Vroman in deze ‘droomperiode’ opzettelijk doorbroken, omdat de dichter van de gedachte uitgaat dat voorheen nog niet bestaande woorden zuiver en onbezwaard gebleven zijn en daardoor in staat om aan de meest doorvoelde emoties uitdrukking te verlenen. Bovendien ligt in deze woorden misschien een mogelijkheid om aan de be-

[p. 130]

dreigingen van de menselijke taal en daarmee van elke menselijkheid überhaupt te ontsnappen. De láátste consequentie van deze houding schijnt intussen het volkomen stilzwijgen, omdat men poëtisch eerst in de volledige negatie van de taal zijn eigen dood overwinnen kan. Slechts de gestorvene kan niet meer sterven. Dit vast te stellen is echter in het eeuwige conflict met de werkelijkheid niet voldoende. De dichter leeft steeds in de richting van het laatste verzwegen woord, maar de afstand die hem van dit woord scheidt is tegelijkertijd de energie die hem naar de realiteit terugvoert. De stilte is de eeuwige verlokking voor de scheppende mens, maar het is dezelfde verlokking die in de dood schuilt. Creatief kan men zich ten slotte niet blijvend bij een primair resignerende levenshouding neerleggen.

Waar men echter in verzet komt, opent men tevens de weg tot zijn zwakheid. Ook al vormt men nieuwe woorden, schept men een nieuwe taal, brengt men een nieuwe wereld boven de zee van zijn eigen dodelijke horizont omhoog, dan nog gaat de mens aan zijn verleden en aan zijn toekomst ten onder. Het door Vroman in zijn bundel Uit slaapwandelen gecomponeerde woord ‘dolbine’ bij voorbeeld schijnt nieuw, maar het is door zijn ontstaan alleen reeds voortaan voor altijd van zijn negatieve kracht ten aanzien van elk menselijk moment beroofd. De taal heeft zich inmiddels op dit woord geworpen en er zich meester van gemaakt. Het woord is uit de schemerige diepten van ons collectief onderbewustzijn opgedolven, en daarmee tegelijkertijd door het daglicht niet alleen verhelderd maar in zekere zin ook alledaags gemaakt. Elke ont-dekking betekent in deze samenhang de eerste fase van een nieuw humaniseringsproces, die door Vroman aanvankelijk niet tot zich toe werd gelaten - omdat zij hem naar de dood verwijst -, maar die zich uiteindelijk als een onontkoombare realiteit aan hem heeft opgedrongen. Vromans nieuwe verzenbundel De ontvachting is daarvan een duidelijk bewijs.

Wanneer men Uit slaapwandelen beschouwt, blijkt wel telkens een toenemende aandacht voor de mens en het menselijke, maar men krijgt toch sterk de indruk dat deze aandacht eerder ondanks dan dank zij de intenties van de dichter aanwezig is. Over de mens als zodanig schrijft Vroman in deze bundel immers met ontnuchterende eerlijkheid:

Mens is een zachte machine,
een buigbaar zuiltje met gaatjes,
propvol tengere draadjes
en slangetjes die dienen

[p. 131]

 

voor niets dan tederheid

 

en om warmer te zijn dan lucht.

De dichter constateert dat alle menselijke verhoudingen verautomatiseerd zijn; zelfs de liefde en de geboorte van een kind zijn volgens hem aan dit proces niet ontkomen:

Maar soms voelt het zich zoet;
het bekje prevelt: ‘trouwen’,
het gladde buikje moet
een klein machientje bouwen.

Vroman komt dan ook tot de conclusie:

God behoede de mens
en geve hem een zoen:
er is verder niets met hem te doen.
Streel zijn zoete pens,
want mens is een zachte machine,
een ingewikkeld liefje.
Verzilver zijn statiefje,
leidt hem in een vitrine,
doe bij hem een lichtje aan.

Loop zachtjes om hem heen en
ga elders om hem wenen,
maar laat hem staan.

De dichter wil in dit gedicht nog op een afstand blijven. Het is verraderlijk om ‘de mens aan te trekken’, want daarmee trekt men tegelijk diens tragiek aan, vervalt men aan de zinloosheid van diens bestaan. De menselijke eenzaamheid duldt geen humanitaire maskerade: de speelpoppen van allerlei in zijn ogen verouderde levensbeschouwingen worden door de dichter niet op zijn ‘feest’ van het welhaast principiële relativisme uitgenodigd. Daarentegen wenst hij zich voorlopig slechts tot de vaak nauwelijks vermoede concreta van het eigen leven te bepalen. Steeds intenser speurt hij naar de wonderlijke lagen van zijn eigen innerlijkheid. Welke krachten werken in ons lichaam? Welk ademloos spel wordt in onze hersenweefsels met de realiteit gespeeld? Welk donkere huiverin-

[p. 132]

gen stuwen ons bloed naar de driftige diepten van het bestaan?

Deze occupatie met de biologische dimensies van ons in-de-wereld-zijn maakt Vromans poëzie naar mijn mening tot de tegenhanger van het dichterlijk oeuvre van de eerst thans volop in de aandacht gekomen ‘experimenteel’ Sybren Polet. Misschien zijn het wel juist deze beide dichters die meer dan wie ook op zoek zijn naar een werkelijk nieuwe conceptie van de wereld. Polet probeert de kosmische ruimte, die door de jongste natuurwetenschappelijke ontdekkingen steeds meer opengestoten wordt, ook emotioneel in zijn poëzie te vertalen. Aarzelend - maar juist daardoor op een poëtisch zeer boeiende wijze - trekt hij de komende atoomera binnen onze gezichtskring. Eerst wanneer zij in de taal vermenselijkt is, zal zij voor ons immers toegankelijk zijn gemaakt. Niet wanneer er raketten zullen zijn geland, zal de maan door de mens in zijn realiteit zijn opgenomen, maar wanneer zij van haar tegenwoordige emotionele lading zal zijn ontdaan - men denke slechts aan de rozegeur-en-maneschijnromantiek van enkele tientallen eeuwen beschaving! - en wanneer zij vervolgens geladen zal worden met een nieuwe symboliek.

Terwijl Polet met deze intenties primair op de werkelijkheid om hem heen gericht is, wordt Vroman daarentegen vooral door de vragen van zijn eigen binnenwereld ‘gebiologeerd’. Ook deze ruimte moet de mens immers gevoelsmatig worden toegeëigend, wil zij deel gaan uitmaken van zijn leven. Elke stilte mag slechts met strelende, tastende gebaren benaderd worden. In dit verband schijnt mij vooral één passage uit de bundel Uit slaapwandelen onthullend. Het eerste begin van een liefdesuiting, die door vroegere dichters vaak onmiddellijk met grote gebaren zou zijn ‘verdonkere-maand’, wordt door Vroman ademloos ontleed en daardoor kenbaar gemaakt:

Doch nu: lik alle deuren,
knaag de gordijnen dicht,
giet gips op Uw gezicht:
er moet iets liefs gebeuren,

want in mijn mistig huis
ontwoelt zich een bewegen,
een zoete okselregen
vult kamers met gesuis.

[p. 133]

 

Vanwaar genaakt een blozen

 

zo groots dat mijn gelaat

 

van haar breed minnekozen

 

de dikste slok ontgaat,

 

 

 

al bloeit op geen der stoelen

 

de oorzaak van dit lied?

 

Ik kan haar weekdom voelen,

 

maar zie haar zelf nog niet.

In dit versfragment is de overgang van de vroegere ‘mensenvrees’ naar een meer positieve occupatie met de menselijke situatie duidelijk, hoewel hiermede niet het gehele karakter van de bundel Uit slaapwandelen is bepaald. We hebben immers hierboven gezien, dat Vroman in een van zijn andere verzen uit deze jaren zichzelf de raad geeft, om de mens met zijn verdriet alleen te laten. Uit slaapwandelen markeert dan ook duidelijk een overgangsperiode, die de dichter nog geen enkele nieuwe zekerheid schenkt maar die hem van zijn vroegere anti-humane houding principieel heeft losgescheurd.

Zoals in het begin van dit artikel opgemerkt, zet De ontvachting deze ontwikkeling voort. De ambivalente levenshouding van Vroman in zijn tussenperiode is in deze laatste bundel in de richting van een groeiende verantwoordelijkheid voor de mens beslissend opgelost. De dichter is tot de erkenning gekomen dat op elke droom een ontnuchterende ochtend noodzakelijkerwijze volgen moet. De mens móet zich wel met zijn wereld en zijn eigen leven bezighouden, wil hij niet in de zinloze luchtledigheid van een plantaardig bestaan verdorren. De taal en de afzonderlijke handelingen van de individuele persoonlijkheid dienen in een grotere context te worden opgenomen. Eerst dan kan de positie van de enkeling in ruimte èn in tijd worden afgebakend en opgenomen in ons hedendaagse besef van de altijd wisselende werkelijkheid.

In vormtechnisch opzicht kenmerkend voor deze ontwikkeling is in De ontvachting de geringere neiging tot neologismen en in het algemeen de grotere verstaanbaarheid. Vromans relaties tot zijn menselijkheid zijn nauwer geworden, hetgeen betekent dat ook zijn overgave aan de taal groter kan zijn. Maar daarmede is zijn waakzaamheid tegenover elke mogelijke verstarring nog niet verdwenen, hoewel deze waakzaamheid in sommige verzen tot een min of meer gewrongen taalgebruik voert. De

[p. 134]

dichter ervaart zijn ontvachting, zijn ontwaken, zijn ontplooiing tot grotere menselijkheid immers in de eerste plaats als een noodlot.

De bedreiging, die met dit noodlot samengaat, schuilt voor Vroman voornamelijk in het menselijk denkvermogen, die alle oorspronkelijke verhoudingen van hun spontaneïteit schijnt te beroven. Wat door bepaalde vroegere filosofen als een specifiek kenmerk van de menselijke ‘animal’ werd aangeduid en als zodanig gewaardeerd, wordt door Vroman geschuwd als een ontaarding van zijn aanvankelijke droom. Evenals bij Kafka krijgt ook bij hem de klaarblijkelijk zo gerechtvaardigde logica een verschrikkelijke macht. Niets schijnt zo angstaanjagend als een wereld, waarin uitsluitend redelijk wordt gehandeld. Men kan tegen onrecht immers vechten en zich daardoor als enkeling handhaven, maar tegen het monster van de alleen maar redelijke welwillendheid is men weerloos. Dat de wereld bijna fataal in de armen van deze lugubere karikatuur van de persoonlijke liefde wordt gedreven, beseft Vroman met een ontstellende luciditeit. Nergens in onze hedendaagse Nederlandse literatuur komt men de trieste figuur van Josef K. - deze genadeloze verbeelding van de moderne eenzaamheid in Der Prozess van Kafka - naar mijn mening zo dikwijls tegen als in dit laatste verzenboek van Vroman.

Intussen krijgt het vollédig-menselijke leven met dit alles nieuwe kansen:

Dan, zoals een pioen ontspruit
vanuit gegeneerde steen
barst met hernieuwd geween
Liefde het lichaam uit.

De mogelijkheid van een totale overgave in liefde brengt de dood dichtbij, maar geeft ook de kracht om hem op het beslissende moment te overwinnen. Waar men zich in een opperst zelfvergeten met de ander en daarmee met zijn noodlot verzoent, ‘mag de dood naar binnen drijven’. Het bestaan wordt in een hogere synthese met zijn eigen ondergang opgeheven.

Overigens wordt deze laatste loutering in De ontvachting nog slechts zelden volledig bereikt. Op andere plaatsen treft immers weer een angst en walging voor de dood, die zo huiveringwekkend is dat zij slechts stamelend kan worden uitgesproken. De dichter vreest dat de natuur ons alleen tot zich neemt, om ons in een dodelijke omarming leeg te zuigen. Het ouder worden geeft hem een vernederend gevoel, wanneer het ‘plooien’ van de huid althans geen ‘ontplooien’ tot een nieuw leven betekent:

[p. 135]

 

Van liefde geloof ik nog het meest

 

in de dood als levensteken,

 

en dat de dood ons niet ontaardt.

De ontvachting is daarmee de bundel van het onherroepelijk ontwaken uit de droomwereld van de nacht. De innerlijkheid van Vromans visie schijnt voortaan onmiddellijk op de mens betrokken te zullen worden. Wat vroeger slechts sporadisch tot uiting kwam, wordt thans essentieel. Een dichterschap dat op het variabele leven betrokken is, kent geen andere eis.