De Gids. Jaargang 123

[p. 136]

Nieuwe boeken

De gang der gedachte. Negen voordrachten over de methodes in de natuur- en geneeskundige wetenschappen. [Met een voorwoord door O. Bottema]. Handelingen van het 36ste Nederlands Natuur- en Geneeskundig Congres, gehouden te Rotterdam op 31 maart, 1 en 2 april 1959. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1960. XII, 128 blz.

Het Nederlands Natuur- en Geneeskundig Congres blijkt de opzet van zijn bijeenkomsten gewijzigd te hebben. In plaats van de vroeger gebruikelijke sectievergaderingen met plenaire zittingen aan het begin en het einde zijn in 1959 uitsluitend algemene bijeenkomsten gehouden, waarin onderwerpen werden behandeld die de aandacht van alle leden konden boeien. Men heeft daartoe een serie voordrachten over de methoden in de natuur- en geneeskundige wetenschappen laten houden, die nu gebundeld als Handelingen van het 36ste Natuur- en Geneeskundig Congres zijn uitgegeven. Acht Nederlandse geleerden berichten op een wijze die voor iedere belangstellende te volgen is, elk over hun eigen wetenschap; een negende geeft ten slotte een algemene karakteristiek.

De reeks wordt geopend met een voordracht van F. van der Blij over de methoden der wiskunde, zeker noch een natuur- noch een geneeskundige wetenschap, maar als hulpvak voor beide groepen steeds belangrijker, ja onmisbaarder en als zodanig hier op haar plaats. Vervolgens behandelt Chr. P. Raven de methode in de biologie, die hij gekenmerkt ziet door een drieledige beschouwingswijze der werkelijkheid, causaal, historisch en finaal. H.W. Julius bespreekt de methoden der geneeskunde, die in fundamentele, executieve en situatieve ingedeeld blijken te kunnen worden. Over geneeskunde handelt nog een tweede bijdrage, namelijk van R. Brinkman, die zijn taak echter gans anders heeft opgevat. Hij beschouwt geneeskunde als een echte natuurwetenschap, dus de mens als een uiterst gecompliceerde machine, die toegankelijk is voor de fysisch-chemische methodiek; het betoog wordt toegelicht met drie voorbeelden uit de modernste ontwikkeling der wetenschap. Natuur- en scheikunde leveren stof voor twee eveneens totaal verschillende hoofdstukken, respectievelijk van C. Zwikker en H.J. den Hertog. De eerste bespreekt de moderne ontwikkeling der fysica en de vele problemen die daarbij rijzen; de tweede, die, zoals bij chemici vaak het geval is, een sterke historische belangstelling blijkt te bezitten, behandelt de stof aan de hand van een historisch overzicht, wat hem de gelegenheid geeft, vooral aandacht te wijden aan de relatie tussen de toegepaste methode en de persoonlijkheid van de onderzoeker. Ten slotte vermelden we nog een voordracht van T. Huizinga over de methoden der farmacie en een van R.W. van Bemmelen over die der geologie. De laatste schrijver tracht ook tot een algemene karakteristiek van de natuurwetenschappelijke (men is geneigd te zeggen: van de algemene wetenschappelijke) methode te komen, waardoor hij reeds de samenvattende beschouwing van J.F. Schouten over de methode in de verschillende wetenschappen voorbereidt.

De negen voordrachten te samen vormen een zeer belangrijke bijdrage tot het inzicht in wetenschappelijk denken, waarvan de lectuur aan alle wetenschapsbeoefenaren (niet alleen natuur- en geneeskundigen) warm kan worden aanbevolen.

Zoals vaker met gebundelde bijdragen van verschillende auteurs het geval is, heeft het ook hier kennelijk ontbroken aan een eindredacteur, die voor formele uniformiteit

[p. 137]

van de uitgave zorg zou hebben kunnen dragen. Hoe is het anders te verklaren, dat men alleen van J.F. Schouten verneemt, aan welke instelling hij verbonden is en dat de documentatie der bijdragen varieert van grote zorgvuldigheid en volledigheid (bij R.W. van Bemmelen) tot totale afwezigheid? Een centrale instantie zou bovendien nuttig werk hebben kunnen doen door correctie van een vrij groot aantal taalfouten, die wel niet allemaal zetfouten zullen zijn.

E.J. Dijksterhuis

Zo zoekt de mens zijn god. (Concise encyclopaedia of living faiths). Onder redactie van prof. R.C. Zaehner. Nederlandse vertaling en bewerking van Rob Limburg, met medewerking van J. van Kilsdonk S.J. en dr. J. Sperna Weiland. Horizon boeken. Ad. Donker, Rotterdam, 1960. 432 blz. Geïll.

Het is opvallend, maar misschien toch ook wel voor de hand liggend, dat de belangstelling voor de godsdienst in het algemeen sterk is toegenomen in een tijd waarin het overtuigd deel uitmaken van één bepaalde godsdienst kwantitatief sterk afneemt. Men zou het ook zo kunnen stellen, dat de huidige mens in Europa zich niet afkeert van de religie als zodanig - eerder zien wij overal om ons heen een hunkerend, maar ongericht zoeken -, maar genoeg heeft van bepaalde historisch belaste vormen van godsdienst waarin hij zich niet meer thuis kan voelen, en die hem toch vaak nog wel graag willen dwingen om te blijven in het huis, dat hem bedompt en ouderwets voorkomt. Het kan niet de bedoeling zijn van deze bespreking om op dit probleem, waarbij aan beide kanten schuld ligt, nader in te gaan, maar het is typerend, dat het besproken werk begint met dit vraagstuk kort te releveren. Voor de Christelijke kerken ligt hier een vraag van leven en dood die niet met een theologisch machtwoord kan worden beslist.

Eveneens op de eerste bladzijden wordt een grote tweedeling gemaakt tussen de Joods-Christelijke traditie enerzijds (hierbij sluiten aan de Islam en het Zoroastrisme) en de Indische en Oostaziatische anderzijds. Op deze verdeling is het gehele boek gebouwd. Dit kan omdat dit boek zich alleen bezighoudt met de grote levende Aziatische godsdiensten. Jodendom en Christendom hebben zich wel aan de greep van Azië onttrokken, maar hun wortels liggen toch in dit werelddeel. De van Israël uitgaande traditie legt sterke nadruk op God als een almachtig, persoonlijk wezen en wordt beheerst door een exclusief geconcipieerd waarheidsbegrip en een rotsvaste overtuiging deze waarheid zelf te bezitten. De Indische tradities kennen geen exclusief monotheïsme, soms niet eens het bestaan van een God, en in plaats van het geloof aan de ene en ondeelbare waarheid treffen wij de overtuiging aan, dat de waarheid vele aspecten heeft en dat iedere godsdienst enig besef heeft van de waarheid, maar geen enkele deze ten volle bezit, omdat in laatste instantie - eveneens een verschil met de Joods-Christelijke lijn - de waarheid voor de mens op aarde onkenbaar is. Hier worden natuurlijk alleen grote hoofdlijnen getrokken waarop in concreto vele uitzonderingen mogelijk zijn. Zaehner vat deze tegenstelling onder twee woorden: profetie en wijsheid.

De verschillende onderdelen waaruit dit boek is opgebouwd zijn alle door bevoegde krachten geschreven en het is bij een dergelijk verzamelwerk niet wel mogelijk om hoofdstuk na hoofdstuk apart te beschouwen. Er wordt de lezer veel geboden en het peil van het gebodene is hoog. Aan het eind maakt een van de vertalers, J. Sperna Weiland,

[p. 138]

enkele interessante opmerkingen. Hij zegt dunkt mij terecht dat Zaehner te gemakkelijk een parallel trekt tussen Marxisme en Oosterse godsdiensten. (Voor een uitvoeriger behandeling van dit thema zie men R.C. Zaehner, Das religiöse Element im Marxismus, Antaios, I (1960), 566 e.v.) Eveneens kan men met hem instemmen, als hij tot voorzichtigheid raadt ten aanzien van ‘de al te vlotte gelijkstelling van de psychologie van C.G. Jung met de diepste motieven van het ‘klassieke’ Hindoeïsme en Boeddhisme’. Hier zou echter nog wel meer over te zeggen zijn.

De vertaling valt te prijzen. Er zijn slechts enkele vlekjes. Zo zou op blz. 12 moeten staan ‘godsdienstwetenschap’ in plaats van ‘godsdienstkunde’. Het werk is mooi geïllustreerd.

Th.P. van Baaren