De Gids. Jaargang 123

[p. 365]

A. Roland Holst
Waarmee ik dan maar zeggen wil

I

Al dan niet lang nadat zij geboren werden (tot het leven kwamen) begint de wereld haar kans schoon te zien, verreweg de meeste menschen te fatsoeneeren zooals de mensch zijn postzegels fabriceert. Weldra weet men nog slechts door zooiets als een perforatie of men met jan te maken heeft of met piet.

En toch: eens, aan de tepel en ook een wijle daarna, waren zij nog voorwereldlijk: alleen nog maar van het leven. Uit de wereld kwamen enkelen dan wel verteederd naar hen kijken, maar zij hielden hun handen thuis. Er was ook toen - zij het in geheel anderen zin - maar amper verschil tusschen jantje en pietje. Dat begon pas toen zij met elkaar gingen spelen, en kibbelen. Vooral door het gekibbel begon de wereld haar kans schoon te zien, hen spelenderwijs aan het leven te ontfutselen. In het begin liep dat nog zoo'n vaart niet, maar toen later het spelen werd vervangen door geregeld werken, afgewisseld door even geregelde sport, kwamen jan en piet in verschillende vakbonden en elftallen terecht, en gingen steeds minder op elkaar lijken. Dit verloop werd nog geruimen tijd, zij het niet meer rechtstreeks, vooral door het leven bepaald, dat binnen het gebied tusschen schoot en kuil nu eenmaal blijft aangewezen op relativiteit en differentiatie, een rantsoen, dat alleen door de doseering goed voedsel kan blijken: namelijk naarmate de differentiatie, culmineerend in de persoonlijkheid, de relativiteit onder de duim houdt. Want de persoonlijkheid haakt - ook als zij denkt van niet - naar een absolute waarde.

Pas als de wereld, die met de relativiteit staat of valt, kans ziet het leven, voor zoover zich dat binnen haar afspeelt, te gaan bepalen (in plaats van omgekeerd) worden verreweg de meeste jannen en pieten bevorderd tot haar genummerde ingezetenen: tot postzegels. De wereldlijke verschillen leiden tot de reeksen; de individueele verschillen moeten het doen met de perforatie.

Als men van uit deze tweede gelijksoortigheid, die van de wereld is, en waarin het volk in de menigte verdwijnt en de geest in de pers, terugdenkt aan die eerste, die nog maar alleen was van het leven, is er wel reden tot bitterheid over een wereld, door welke de menschen aan de baren van het leven werden ontworsteld.

[p. 366]

Waarmee ik dan maar zeggen wil, dat ik, elke keer weer, mijn hart ophaal als ik oog in oog kom met een mensch, die geen postzegel is. Van de laatste twee stond de een achter een toonbank en de ander achter een tapkast. Dat mag hoop geven in een tijdperk, dat dichters en kunstenaars meer en meer reeksgewijs aflevert.

II

Van de afzonderlijken - van hen dus, die geen postzegels werden - zijn zij, die op hun doortocht mijn leven aandeden en nog wel aandoen, uiteraard toch wel meerendeels dichters of kunstenaars.

Ongeacht wat zij voortbrengen, tegenwoordig niet zelden in weerwil daarvan, zijn het nagenoeg de eenige medemenschen, die mij het leven voor zoover zich dat binnen de wereld (geestelijk gesproken: aan de vaste wal) afspeelt, tot een verhaal maken, dat mij boeit, al doet het dat nog niet eens zoozeer door hoe of wat deze menschen zijn, want ik heb wel eens een bankier (of was het een winkelier?) ontmoet, die op het punt van afzonderlijkheid, van eigen contour, voor geen dichter opzij behoefde te gaan. Wat echter in hun kring dat verhaal van het leven boeiend maakt, komt van ver buitenaf, maar hangt toch met hun aanwezigheid samen: het wordt er mogelijk door; het wordt er, als het ware, door opgeroepen. Want waar zij zijn, zelfs al is dat midden in het labyrinth der straten, komt het leven van ver buitengaats soms ineens hoorbaar door, als ‘het aangaan van de zee’, zooals men in de kustdorpen zegt. - Door hen kan de wereld, zelfs de despotische wereld van nu, met eenmaal weer een eiland blijken.

Wie het leven zoo, al is het nog zoo kort, van uit die verte aan hoort gaan, bekommert zich minder of althans op een andere wijze om de wereld en zijn gedwongen oponthoud erbinnen.

Als ik, door alles heen, het leven onvoorwaardelijk aan bleef hangen, dan was dat - en zoo bleef het - omdat in het alleenzijn met mijzelf niet zelden van ver voorbij de stilte van de kust dat geluid als een droomzwaar tumult tot mij doorkomt. Evenwel, dat er menschen zijn, medeingezetenen toch ook van deze gewelddadige wereld, met wie men maar aan hoeft te schuiven om het vuur met volle glazen om met eenmaal dat gevoel te krijgen, dat die wereld van oudsher niet meer is dan een eiland, hoe onherbergzamer hoe vergankelijker - dat is, behalve een wonder, een altijd weer verwonderlijk genot. Want zoo hoort men, en als op slag, het leven dan eindelijk toch weer als een van die stille of

[p. 367]

onstuimige verhalen, zooals die nog geen eeuw geleden in de hutten op de Hebriden en de Araneilanden door geboren vertellers de ronde bleven doen. - Verhalen, die van geen redelijk onderscheid tusschen ruimte en tijd weten, want die klok, waarop wij altijd kijken kunnen, is er in zoek, en daarmee elk beroep op uur en feit. En raakt de tijd maar eenmaal weer teloor in de ruimte, dan komt het wel voor dat wie luistert naar zoo'n verhaal, zich gaat herinneren, dat hij er, ergens achter licht en wind, mee te maken heeft gehad, er als het ware in voorkwam, al was het maar omdat Deirdre hem de weg vroeg naar het graf van haar minnaar, of dat een schuwe landlooper hem eens bekende, nog een van hen te zijn, die sliepen in Gethsemane.

Waarmee ik dan maar zeggen wil, dat het verhaal enkele eeuwen geleden in de steden tot roman werd, en dat, meer recent, in de wereldstad, waar het ver en droomzwaar tumult zoo zelden meer doorkomt, de roman, redelijkerwijs, het verhaal ging verwaarloozen. Zij werd psychologisch, en zij gaat nog prat ook op die snijtafel.

III

Voor Joep Nicolas

Als men Van Gogh en bijvoorbeeld Willem Maris, voorzien van hun schildersbenoodigdheden, elk in een cel opsloot met de opdracht, er binnen een uur met een boer op een doek uit te komen, zou Willem Maris waarschijnlijk met een wel behoorlijk schilderij voor den dag kunnen komen, maar Van Gogh had er vrijwel niets van terecht gebracht.

Talent, in dien zin van het willekeurig kunnen, bezat hij nauwelijks. Men kan ook zeggen, dat hij het gevaar van dat talent niet liep.

In de hartstocht beteekent het bezit van een aantrekkelijk lichaam het gevaar van zich in lusten te verliezen voor men aan die hartstocht toekomt. En toch is er nauwelijks kans op een godenkind dan alleen door een bijzonder aantrekkelijk lichaam, als het zich maar in reserve houdt voor die vurigste lust, die door de hartstocht gewekt wordt.

Menig ernstig mensch vergeet dit of beseft het niet, want al bij voorbaat zet ernst zich schrap tegen aantrekkelijkheid. Hoogst zelden bereikt zij de wijsheid, die Hölderlin bij monde van Socrates er toe bracht Alcibiades te verheerlijken.

In den kunstenaar zoowel als in den dichter is het talent als een aantrekkelijk lichaam. Helaas wordt het aanbidden van Van Gogh in

[p. 368]

niet geringe mate onverteerbaar door deze ernstige verdachtmaking van het talent. Rechtvaardigheid gebiedt de verklaring, dat Van Gogh zelf het hier niet mee eens zou zijn geweest.

In de kunst is het ijveren van deze ernst nog tot daaraan toe. In het dagelijksch leven echter bewijst het, hoe een hard heelmeester een wond kan maken, waaruit van alle stanken de ergste opstijgt: lijkenlucht, bedoel ik.

Waarmee ik dan maar zeggen wil, dat van alle godsdiensten bij mijn weten alleen het Christendom het in bepaalde, maar zeer overheerschende, uitwassen bestaat, het lichaam als gave (talent) zoo verdacht te maken, dat er lijkenlucht uit opstijgt. Wat de Christus daarvan vindt, mag God weten, maar zou ook hier rechtvaardigheid de verklaring niet gebieden, dat Jezus het er niet mee eens zou zijn geweest?