De Gids. Jaargang 123

[p. 351]

Anton van Duinkerken
Dit wonder bijzonder gedenken toch

De vrijheid vieren als een feest is mogelijk, omdat haar wezen ons de keuze laat, haar te beleven op elke manier die ons lief is. Terwijl dwang zich oplegt, dus geen overleg van de onderdaan met zichzelf of met zijn lotgenoten verwacht, schept vrijheid een geestelijke bewegingsruimte, waarin toenadering en verwijdering, instemming en afweer, bevestiging en ontkenning met elkander in beraad kunnen gaan.

Dwang geeft zijn bevel, maar vrijheid moedigt een gesprek aan tussen de betrokkenen bij ieder ontwerp. Dwang blijft rechtlijnig en doods, terwijl vrijheid onophoudelijke beproeving en dus ook verbetering van de mogelijkheden toelaat. Dit is een verschil als tussen het schrijven van strafregels en het maken van een opstel. Wat iemand onder dwang moet doen, wil hij zo spoedig mogelijk àf hebben; wat hij in vrijheid onderneemt, mag langer duren, maar het moet goed worden.

Vrij blijven is om deze reden moeilijker dan vrij worden. Handhaving van de vrijheid vraagt eerbiedige aandacht voor een voorrecht, dat men met anderen samen mag genieten, zelfs feestelijk mag genieten. Die onophoudelijke aandacht zou te vergelijken zijn met de gewenste voorzichtigheid in een samengesteld verkeer. Ieder kan daarin zijn eigen richting en bestemming kiezen, op voorwaarde dat hij anderen niet belemmert in de uitvoering van hun vrije keuze. Waar botsingen dreigen, dient overleg te beslissen. Zo stelt de vrijheid zichzelf regels, die echter van dwangmaatregels verschillen doordat ze dadelijk veranderd en verbeterd kunnen worden, als vrije mensen in onderling overleg een doelmatig middel hebben gevonden om ze te veranderen en te verbeteren.

Van alles wat de vrijheid biedt, is dit recht op verbetering van het gebodene waarschijnlijk de edelste gave.

Zij zou op zichzelf kunnen volstaan als verantwoording voor de stelling, dat in het geheugen van het Nederlandse volk en in de ontvankelijkheid van de Nederlandse jeugd de herinnering aan de jaren van bezetting en verzet niet mag worden uitgedoofd onder het voorwendsel van de zich gestadig verlengende tijd, waarmee de gebeurtenissen achter ons komen te liggen. De kleinste vrijheidsberoving, uit onverantwoorde willekeur begaan, opent een pad, aan welks einde de gruwelijkste verschrikkingen waarneembaar zijn geworden voor de mens van de twintigste eeuw, die misschien geloofde, dat persoonlijke

[p. 352]

foltering en massale uitroeiing onherroepelijk tot een voorbije tijd uit de geschiedenis behoorden.

Zodra andermans recht op vrijheid wordt ontkend om geen andere reden dan omdat hij door geboorte of inkomen tot een andere mensengroep behoort, verbreedt zich het pad dat de willekeur baande tot een lijdensweg voor duizenden en duizenden. Het is noodzakelijk te beseffen, dat dit geen verzonnen sprookje, maar bittere werkelijkheid is. Wie het ondervonden hebben, namen de plicht op zich, hiervan te getuigen en te blijven getuigen. Wie erdoor werden omgebracht, vooral wie welbewust van het gevaar hun leven gaven, omdat hun geen ander middel overbleef om voorstellen tot verbetering kenbaar te maken, zijn gestorven in de verwachting, dat de overlevenden na de tweede wereldoorlog nooit verzaken zouden aan dit getuigenis.

Dwingelandij kan elk verzet moorddadig onderdrukken. Ze kan alle gelegenheid tot overleg ontnemen aan een volk. Ze kan iedere afwijkende mening bestrijden met doodstraf, gevangenschap en mensonwaardige vernedering. Maar ze kan de geest niet uitdoven, die rechtvaardigheid verdedigt tegen willekeur, zelfs ten koste van het uiterste offer.

De herinnering aan de bezettingstijd zoekt naar een passende plaats in de geschiedenis van ons land. Ze beslaat een tijdperk van vijf jaren, niet meer dan het zestiende deel van de duur van de tachtigjarige oorlog. In dit betrekkelijk korte tijdsbestek zijn weinig nieuwe denkbeelden gevormd, weinig oude instellingen verwoest en weinig volksgebruiken uitgeroeid. De bevrijding bracht meer herstel van het bekende dan vernieuwing van het oude.

Hoe scherp de snede getrokken werd tussen de toestanden van vóór de tweede wereldoorlog en die van daarna, toch maakte zich geen volslagen omwenteling waarneembaar van levensbeschouwing of staatsbestel. Bij de terugkeer van het vertrouwde leven scheen het geheugen zoveel mogelijk te willen uitbannen van de korte, felle en wrede schok in het voortbestaan.

Geenszins om aan blinde afkeer van het ene volk jegens het andere beweegkracht bij te zetten, vragen de onherroepelijke feiten uit de bezettingstijd hun plaats in onze vaderlandse geschiedenis. Zij vorderen die plaats op om ons te waarschuwen tegen iedere geringschatting van de terugveroverde vrijheid. Deze vrijheid is iets anders dan de tijdelijke aanblik van ons volksbestaan, straks wellicht zonder verlies van geest of kracht verwisselbaar tegen een andere levensvorm. Zij is de grondslag zelf van onze onderlinge verstandhouding, die ieders opkomen voor zijn

[p. 353]

eigen geestelijk en stoffelijk belang verdraagt, zolang de bereidheid duidelijk blijkt, het eigen belang te voegen in het gemeenzame welzijn.

Hierbij heeft ieder mens recht van spreken, zoals iedere gemeente recht op een eigen zelfstandigheid bezit binnen de samenhorigheid van het gewest en elk gewest zijn eigen aard mag tonen in de eendracht van het vaderland. Vrijheid veronderstelt een samenspel van krachten bij een verstaanbare rechtvaardiging van de regels, waaraan dit spel beantwoordt.

Speels is de vrijheid, want zij rekent op de beweeglijkheid van de verbeeldingskracht. Het is een oude gewoonte van onze taal dat zij dichterlijke vrijheden veroorlooft. Wij mogen haar hierom bewonderen; immers naar hun ondernemingsdurf geschat, zijn alle vrijheden dichterlijk. Zij worden aangevuurd door een begeerte naar de eenvoud van het betere. Zij bezitten het wonderlijk vermogen tot samenstemming van schijnbare onverzoenlijkheden.

‘Dit wonder bijzonder gedenken toch’ draagt ons de dichter Adriaan Valerius op in een lied, dat naar de omstandigheden dit verdroegen, gezongen of geneuried werd in vaderlandse kringen, zelfs in concentratiekampen, telkens wanneer het bericht daar binnenkwam, dat voor de vrijheid van ons land vrienden, bekend of onbekend, gevallen waren.

Hoe scherpten wij dan in schuilhoeken ons gehoor om de stem van de overzijde te vernemen, waarmee de Moeder van het Verzet ons bemoedigde! Immers het beginsel dat zij liet gelden, kwam uit de diepten van onze edelste werkelijkheidservaring te voorschijn: ‘Goedertierenheid en waarheid zullen elkander ontmoeten; gerechtigheid en vrede zullen elkander omhelzen. De waarheid zal uit de aarde ontspruiten en de gerechtigheid zal neerzien uit de hemel. Ook zal de Heer ons het goede verlenen en ons land zal zijn vruchtbaarheid bewijzen.’

Dat de waarheid zal ontspruiten aan de aarde klinkt als een voorbereiding op meningsverschil, maar vindt zijn verklaring in de wapenspreuk, die onder al onze steden, oude voorvechtsters van hun vrijheden, de hoofdstad zegepralend voeren mag: ‘Heldhaftig, vastberaden, barmhartig’.

Deze spreuk vat de spelregels van de handhaving der vrijheid samen, waarbij heldhaftigheid en vastberadenheid de hoogste waarachtigheid van het persoonlijk inzicht verzekeren, - dit is de trouw van de mens aan het onderwerp van zijn liefde -, maar de barmhartigheid die onverzettelijke moed overstraalt met een glans van onbaatzuchtige vertedering.

[p. 354]

Terugdenken aan het doorstane leed kan vijftien jaar na de bevrijding de gedachte niet anders richten dan op een hemeldiepe deernis met allen, die waar dan ook een schrikbewind verduren, omdat zij bezield worden door de dichterlijke vrijheid, te geloven dat de wereld beter kon zijn dan zij is.

In de tegenstelling tussen tijdelijke opvattingen over de mogelijkheden tot grotere verbreiding van het menselijk geluk, nodigt de vrijheid ons uit tot zelfonderzoek en tot overleg met onze medemensen. Hieruit zal onze trouw aan elkander ontspruiten, maar de gerechtigheid zal neerzien uit de onschendbare hemel.

Want de gerechtigheid vraagt ons, deemoedig te obediëren, maar de trouw, die haar uitstraling vindt in heldhaftigheid, vastberadenheid en barmhartigheid, geeft ons de kracht iedere tirannie te verdrijven, die ons het hart doorwondt.