De Gids. Jaargang 123

[p. 267]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Mulisch' ‘Tanchelijn’

In opdracht van de gemeente Amsterdam schreef Harry Mulisch in 1958 een toneelstuk, dat op 27 februari 1960 door de Nederlandse Comedie in de Amsterdamse Stadsschouwburg ten doop werd gehouden. Zelden is in ons land een première met zoveel spanning verwacht. Niet alleen omdat Mulisch na zijn romandebuut Archibald Strohalm in 1952 bijna al zijn publikaties met een letterkundige prijs bekroond heeft gezien en hij erkend wordt als een der talentvolste auteurs van deze tijd, maar ook door enige interviews waarin hij intrigerende merkwaardigheden vertelde over de inhoud en het thema van zijn stuk.

Dat thema blijkt ongewoon. Het stuk heet: Tanchelijn, kroniek van een ketter. Het woord ‘ketter’ wekt in ons land, dat tachtig jaar een beroemde oorlog heeft gevoerd, een bijzondere trilling, het herinnert aan de Watergeuzen en aan Willem de Zwijger. Maar het stuk dat Harry Mulisch heeft geschreven speelt in een veel vroeger tijdperk, in de roerige twaalfde eeuw, toen het volk in opstand kwam tegen de heerschappij van onwaardige priesters, die het coelibaat vervingen door concubinaat en de heiligheid der sacramenten verloochenden.

Tanchelijn heeft weliswaar bestaan, zoals blijkt uit een brief van het Utrechtse kanunnikenkapittel aan de Keulse aartsbisschop Frederik, anno 1112, welke brief berust in de archieven van de Inquisitie. Maar verder is in authentieke bronnen slechts weinig over hem te vinden. Bovengenoemde brief staat, in de vertaling van B. Rijdes, afgedrukt in het bij de Bezige Bij verschenen pocketboek. Hierin wordt Tanchelmus de Antichrist genoemd, ‘die in de kerk van Christus verwarring sticht en haar lastert’. ‘Hij immers heeft, opgeblazen door een geest van hovaardij (welke laatste de wortel is van alle ketterij en afval), aan de paus, aan de aartsbisschoppen, aan de bisschoppen, aan de priesters en kloosterlingen alle gezag ontzegd. Hij beweerde dat alleen bij hem en zijn volgelingen de (ware) Kerk (te vinden) was. Hij is begonnen in de kuststreken de onwetende bevolking die niet al te vast staat in het geloof het gif van zijn verraderlijke trouweloosheid toe te dienen; en via de huisvrouwen en vrouwen van slechte zeden (met wie hij heel graag vertrouwelijk omging, gesprekken onder vier ogen had en intimiteit zocht) begon hij geleidelijk zijn dwaalleer te verspreiden; vervolgens

[p. 268]

ving hij via hun echtgenoten ook de mannen zelf in de strikken van zijn ontrouw en verraad.... Het misleide volk stond naar hem te luisteren als naar een engel Gods. In waarheid daarentegen een engel van Sathanas riep hij luidkeels uit, dat de kerken Gods op één lijn te stellen waren met bordelen.’

In de brief wordt meegedeeld, dat deze Tanchelmus zich verloofde met het beeld van de maagd Maria en met heiligschennende mond de trouwbelofte uitsprak. Dit was een vernuftige opzet om aan geld te komen. Hij liet twee offerkisten klaarzetten, een rechts en een links van het beeld, de ene kist voor de mannen, de andere voor de vrouwen. Nu zou hij kunnen zien, welk van beide geslachten het meest van liefde brandde jegens hem en zijn verloofde. En het volk dat zijn verstand volkomen had verloren, bracht giften en gaven, de vrouwen wierpen er hun oorbellen en halskettingen in.

De brief maakt ook melding van een priester, Everwachter, die Tanchelmus als zijn geestelijke leidsman erkende, die zich de tienden van de kerk toeëigende, en de pastoor van het altaar wegsleurde en de kerk uitgooide.

Op dit buitengewoon interessante stramien, dat Mulisch geheel bij toeval ontdekte, heeft hij met veel fantasie doorgeborduurd. Met nadruk schreef hij als ondertitel van zijn werk: ‘géén historisch toneelstuk in vijf bedrijven’, want hij wilde vooral geen pittoreske middeleeuwse historie geven.

‘Die twaalfde eeuw is maar een voorwendsel om te laten zien wat de ene mens met de andere kan doen’, heeft Mulisch in een interview gezegd. ‘Het is geen stuk over het geloof, het gaat ook niet over geloven. Het is de relatie tussen Tanchelijn en Everwachter.’

Nu heeft Mulisch de verhouding tussen deze twee mannen, zoals die in de bovengenoemde brief wordt weergegeven, een ander karakter verleend. In zijn stuk laat hij Everwachter, de geëxcommuniceerde priester, die zich uit angst voor de brandstapel in de bossen rondom Antwerpen met enkele volgelingen schuilhoudt, wachten op het lijk van Ekbrecht, een van Everwachters jonge adepten, die op het marktplein verbrand zal worden.

Een kleine stoet komt in de ochtendschemering geruisloos aangeslopen uit het bos. Het zijn Manasse en Ghyote, met een baar van takken, waarop het lijk van hun vermoorde zoon Ekbrecht ligt. Terwijl de ouders vertellen, wat zich op het marktplein heeft afgespeeld, verschijnt Tanchelijn, de rondtrekkende prediker, die de misstanden in de kerk hekelt en

[p. 269]

grote aanhang heeft, doordat hij alle vrouwen verleidt en mèt de vrouwen ook de mannen voor zijn ketterij wint. Tanchelijn noemt de moeder van de vermoorde jongen die met ingeslagen schedel op de baar ligt, meteen zijn eekhoorntje. Zij gaan het lijk van Ekbrecht begraven en aan het graf van haar zoon geeft Ghyote zich aan Tanchelijn. Everwachter slaat hem gade en denkt: wat hij met een vrouw kan doen, kan hij met het volk doen. ‘Ik zal hem slijpen tot een wapen. Een harpoen zal ik van hem maken, zonder dat hij merkt wat hij wordt.’

Everwachter is dus niet een volgeling van Tanchelijn, integendeel, hij maakt deze sensuele zondaar, dit ‘hemelse varken’, welbewust tot zijn werktuig, tot verkondiger van zijn eigen denkbeelden. Tanchelijn wint steeds meer invloed, hij wordt een volksleider. In de kerk waar de priester Saxbrath, die in zonde leeft met zijn nicht Avesoete, zich achter het altaar verbergt, komt Tanchelijn met een joelende volksmenigte een redevoering houden. Terwijl hij spreekt gebeurt er een wonder (een jongen die verlamd was, kan opeens lopen).

Maar juist nu verliest Tanchelijn zijn magnetische kracht; hij raakt in paniek, trekt zich in zijn tent terug en neemt de vlucht in verstandsverbijstering. Hij gelooft God zelf te zijn, hij huwt het beeld van de maagd Maria en spreekt nog slechts wartaal. Everwachter wordt gevangen genomen en naar de onderaardse kerker van het aartsbisschoppelijk paleis in Keulen gebracht. Na een merkwaardig gesprek met de subdiaken Hubert, komt Everwachter vrij, met de toezegging van absolutie als hij Tanchelijn uit de weg ruimt.

Tanchelijn is nu niet alleen de vijand van de kerk, maar ook voor de ketters is hij een gevaar en op last van Everwachter wordt hij door een van zijn eigen volgelingen gedood. Ghyote zegt: ‘Zij hebben hem vermoord, maar hij weet niet waarom. Hij was de onschuldigste van ons allen’.

Harry Mulisch geeft met dit eerste toneelstuk blijk van uitgesproken begaafdheid voor toneel, maar zijn werk zit vol tegenstrijdigheden en lege retoriek. Everwachter, de eigenlijke hoofdpersoon, zou de verpersoonlijking moeten zijn van atheïstische logica en puriteinse moraal. Maar hij kiest als zijn woordvoerder Tanchelijn, die juist alles in zich draagt, waartegen Everwachter rebelleert.

Everwachters ideaal is: een kerk zonder god, een leger van strenge, ongelovige priestersoldaten, die rein leven, ‘niet omdat ze dan in de hemel komen, maar die rein leven, ofschoon er geen hemel is: omdat de mens rein moet leven of niet leven’.

[p. 270]

Maar wat verstaat Mulisch' Everwachter eigenlijk onder ‘rein leven’? Bedoelt hij er voornamelijk seksuele abstinentie mee? In elk geval is het met zijn geestelijke reinheid vreemd gesteld. Met ijskoude vastberadenheid spant hij op machiavellistische wijze de erotomane Tanchelijn voor zijn karretje, en laat hem vermoorden als het misgaat.

In het pocketboekje wordt uit het jury-rapport het volgende aangehaald: ‘De volstrekt-negatieve en eenzijdige levenshouding, die het stuk tot uiting brengt, ondervond weerstand bij een minderheid der jury. Deze minderheid erkende echter, dat het een der principiële rechten van de kunstenaar is, uiting te geven aan zijn waarachtige overtuiging. Aan de waarachtigheid van de schrijver kan niet getwijfeld worden.’

Wat is dan toch die waarachtige overtuiging?

Het gaat hier niet om de tegenstelling atheïsme of geloof, maar om de persoonlijke verantwoordelijkheid van de mens. ‘De vader betaalt de kippen, die zijn zoon bij de buurman wurgt,’ zegt Everwachter, maar zijn ideaal is ‘een mensheid die weet, dat zij zelf de gewurgde kippen moet betalen’.

Maar is dit logisch inzicht, consequentie van een denkproces, een ‘waarachtige levensovertuiging’? Dan lijkt dit stuk eerder op propaganda voor het geloof, want het niet-geloven, de ketterij, leidt hier of tot uitzinnigheid en verbijstering, of tot het morbide niets, le néant. En wat blijft er dan van het morele principe over? Van de rein-levende strenge priestersoldaten? Van het begrip goede trouw?

Als Tanchelijn voor zijn ogen wordt doodgestoken concludeert Everwachter: ‘Er is niets gebeurd. Er is nooit iets gebeurd. Er zal nooit iets gebeuren.’

Maar er is een heleboel gebeurd, namelijk, dat een machiavellist ontmaskerd wordt in zijn voze, streberische opzet. Zijn masker bestaat in ijdele frases over rein leven, in het voorwenden van hoge ideële principes en bedoelingen. Aan dit zelfde ‘hoge principe’ ging in Schillers Don Carlos de markies van Posa te gronde, en in Gijsens Man van overmorgen de ik, die bekent: ‘In mijn hart weet ik, dat ik verraden heb, wat ik tegen alles had moeten verdedigen: liefde en vriendschap.’

Kossmann heeft dit in een ander verband ter gelegenheid van een toespraak tot Marnix Gijsen aldus geformuleerd: ‘Schiller en Gijsen verzetten zich tegen de terreur van het idealisme. Beiden zien tot hun schrik dat de mens belangrijker is dan de mensheid en het redden van

[p. 271]

een vriend belangrijker dan het redden van de vrijheid of een dienst aan de gemeenschap.’

Uit alle barokke guirlandes van Mulisch' retorische, soms geniaalbevlogen toneelstuk komt nergens de tragiek te voorschijn die zijn essentiële bedoeling waarachtigheid had kunnen verlenen. De tragiek, zoals Camus die in Le mythe de Sisyphe kenschetst: geen uiteindelijk resultaat van het menselijk streven is ooit definitief te noemen. Deze tragische kant van de existentie heeft Mulisch niet centraal gesteld. In de veelheid van motieven: ketterij, atheïsme, erotomanie, massahysterie en waanzin heeft hij geen weg getraceerd, die naar een conclusie kon leiden. Het stuk eindigt in een gapende leegte, waarin holle woorden klinken: ‘Hij was de onschuldigste van ons allen’ (Ghyote) en: ‘Hij hield van mij’ (Everwachter).

Onschuld, vriendschap en liefde zijn in dit werk volmaakt afwezig.

In het (toch historische) tableau van een in feite heidense wereld laat Mulisch zijn personages vergeefs roepen om zuiverheid. Maar het wordt een divertissement, méér dan een drama. Drama is niet discussiëren over het wereldraadsel. Drama dwingt tot fel meeleven met personages, die een grootse overtuiging dragen, personages, die de toeschouwer zó ter harte gaan, dat hij op zijn stoel in de schouwburg zit te trillen van spanning om het onverbiddelijk zich prijsgeven aan de consequentie van die overtuiging door de dragers van die waarachtige overtuiging. Dat bereikte Arthur Miller in zijn Vuurproef. En daar is Mulisch, ondanks zijn rijkgenuanceerd talent, nog niet aan toe.

Niettemin heeft Tanchelijn gefascineerd door de beeldende, soms schokkende kracht van zijn taal, door de aard van het thema en door zijn virtuoze aanpak van het merkwaardige gegeven. Voor een debuut op dramatisch terrein is Tanchelijn een grote verrassing in de bonte wemeling van figuren, die persoonlijkheden met een eigen karakter zijn geworden, in de overrompelende vitaliteit van al die wezens, welke echter gelijkenis vertonen met Kerouacs ‘cool cats’. Alleen de subdiaken Hubert heeft, wonderlijk genoeg daar hij tot de gedesavoueerde katholieke kliek behoort, de inzet van een belangrijk mens. In de ‘cadens’ (waarmee Mulisch een prachtige variant op de reien van het Griekse drama introduceert) van deze Hubert geeft Mulisch een van zijn dichterlijkste formuleringen. Zijn dialoog met Everwachter behoort tot de hoogtepunten van dit intrigerende stuk, dat wat envergure en geladenheid betreft in onze toneelliteratuur een unicum is.