De Gids. Jaargang 122

[p. 47]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Troilus en Cressida

Troilus en Cressida is het enige stuk van Shakespeare, dat in druk verscheen nog voor het gespeeld werd. De quarto-editie van 1609 is voorzien van een eigenaardige voorrede met als opschrift: ‘A never writer to an ever reader’. De auteur van deze voorrede noemt het stuk ‘a comedy’ en legt de nadruk op de komische gedeelten van het werk, dat volgens hem Plautus en Terentius waardig is.

In de ‘Aanteekeningen’ bij zijn vertaling maakt Burgersdijk de veronderstelling dat de schrijver van deze voorrede misschien ook degene is, die verscheiden ruwe passages heeft ingevoegd en het echte slot vervangen heeft door een ‘hoogst ongepaste’ toespraak van Pandarus.

‘Dat het stuk in het begin van 1609 in onderzoek was bij de censuur voor tooneelwerken, blijkt uit de inschrijving der uitgevers (G. Eld for R. Bonian and H. Walley) in het register der boekhandelaars van 28 January 1609. Nog in hetzelfde jaar werd het boek verkocht zonder voorrede en met veranderden titel. Men mag dus aannemen, dat het stuk in 1609 in den grooten zomerschouwburg, - want dit was de Globe - door Shakespeare's tooneelgezelschap gespeeld is.’ Aldus Burgersdijk.

Toch bestaat het vermoeden, dat het stuk al van 1602 of 1603 dagtekent, en toen ook is gespeeld, zonder succes bij het publiek te verwerven. Waarschijnlijk heeft Shakespeare er daarna veranderingen in aangebracht en is het zonder toestemming van de dichter in druk verschenen met die wonderlijke voorrede en met verschillende vervalsingen, vooral in scènes waarin Pandarus optreedt, wat het vermoeden schijnt te wettigen, dat de acteur die de rol van Pandarus moest spelen op eigen houtje grof-komische stukken aan zijn tekst heeft toegevoegd, die op de smaak van het laagste publiek waren afgestemd.

Dit meest omstreden stuk van Shakespeare (met onechte passages en ook op andere wijze verminkt) is gebaseerd op de liefdesgeschiedenis van Troilus en Cressida, die Shakespeare ontleende aan het epos van Chaucer (1340-1400). Hierin wordt verhaald hoe de Trojaanse priester Calchas de door de Grieken belegerde stad ontvluchtte, om over te lopen naar de vijand. Zijn enige dochter Cressida liet hij achter in de hoede van haar oom Pandarus. De jongste zoon van koning Priamus van Troje, Troilus, wordt verliefd op het jonge meisje en vindt steun en overvloedige aan-

[p. 48]

moediging bij haar oom, die de eerste samenkomst der gelieven onder zijn dak mogelijk maakt. Pandarus is het type van de koppelaar, zoals later blijkt. Dan echter wordt Cressida door toedoen van haar vader uitgewisseld tegen de krijgsgevangene Antenor en zij moet Troje verlaten na een hartbrekend afscheid van haar geliefde Troilus. Door Diodemes wordt zij naar het Griekse legerkamp begeleid, en al zeer spoedig en zonder moeite weet de jonge Griek Cressida te veroveren. Als Troilus haar ontrouw verneemt zoekt hij op het slagveld de dood.

Shakespeare heeft Chaucers epos vrijwel op de voet gevolgd, maar in zijn drama ontbreekt het slot: de dood van Troilus. Voor de achtergrond van de Trojaanse oorlog, die Shakespeare tot eigenlijk thema heeft gemaakt, vond hij gegevens bij Lydgate en bij Caxton. Ook heeft hij Chapmans vertaling van de Ilias geraadpleegd. Aan Homerus ontleent hij het denkbeeld, Thersites in zijn stuk een rol te laten spelen, maar dan als de verpersoonlijking van de verbitterde minachting voor alle gewaande helden in zijn omgeving.

Shakespeare heeft dit stuk geschreven in felle verontwaardiging over de misplaatste veldtocht tegen Ierland, de onnodige en geheel mislukte expeditie onder aanvoering van Essex, waarin duizenden op ellendige wijze waren omgekomen. Het schrijven van dit stuk moet voor hem een uitlaat zijn geweest voor in eigen leven doorgemaakte teleurstelling en wrok tegen de wereld. Essex, de gunsteling van koningin Elisabeth, gold in Engeland als de nationale held. Chapman had zijn Ilias-vertaling aan hem opgedragen: ‘Aan onze eigen Godgelijke Held, onze Britse Achilles, de Earl van Essex.’

Het is wel duidelijk, dat Shakespeare, die relaties aan het hof had, zijn ‘nausée’ van de gedepraveerde hofkliek lucht heeft gegeven in zijn vernietigende schildering van de zogenaamde helden in het Griekse kamp voor Troje. Daarvoor had hij de figuur van Thersites nodig, de nar, die zeggen mag wat hij wil. Thersites gaat de voor die tijd gebruikelijke onbeschaamdheden van de nar verre te buiten, hij doet in het hele stuk niet anders dan spugen van minachting, honen en striemen.

Troilus en Cressida zou men het anti-oorlogsstuk van alle tijden kunnen noemen. Het wordt gedragen door een bij Shakespeare zelden voorkomende persoonlijke haat, in de eerste plaats tegen de figuur van Achilles, de Griekse Essex, maar ook in het algemeen tegen de valse heldenromantiek, zoals die bij Trojanen èn Grieken aan de dag treedt.

Als Troilus getuige is van Cressida's ontrouw met Diomedes, is het

[p. 49]

Thersites die commentaar geeft: ‘Ontucht, ontucht! Altijd maar oorlog en ontucht! 't Enige dat in de mode blijft...!’

Paris, de wufte en wulpse rover van Helena die de oorlog ontketend heeft, vraagt aan Diomedes, hem eerlijk te zeggen, wie meer recht heeft op Helena, haar echtgenoot Menelaus, of hijzelf, Paris. Diomedes antwoordt: ‘Beiden evenveel’, want zij laten zich beiden door Helena's schoonheid knechten en tot medeplichtigen van de oorlog maken.

...Luister, Paris:

voor elke druppel van haar dartel bloed
stierf een Trojaan; voor elke gram van haar
bezoedeld lichaam is een Griek gevallen.
Sinds zij kan praten, heeft zij minder woorden
gesproken dan er Grieken en Trojanen
voor haar gesneuveld zijn.

In het Griekse kamp weigert Achilles verder tegen Troje te vechten, hij is het beu, bovendien is hij verliefd op een van Priamus' dochters. De Grieken stoken nu hun wapenbroeder Ajax, een opgeblazen leeghoofdige ijdeltuit, op, om Achilles te overtroeven door in een tweegevecht de grote Hector te weerstaan. Dit prikkelt Achilles tot activiteit. In plaats van zich in een eerlijke kamp met Hector te meten, laat hij de Trojaanse held door zijn Myrmidoonse soldaten lafhartig vermoorden.

Dit renaissancistische stuk is één ontluisterende aanklacht van de verraderlijke liefde, en van het spel van militaire en politieke intriges, de gebarsten spiegel van Shakespeares eigen tijdperk. Slechts één der Griekse bevelhebbers, Ulysses, is van groter formaat dan de ruwe houwdegens om hem heen. Ulysses is de enige die, in een dialoog met Achilles, van dieper inzicht in de menselijke gedragingen blijk geeft. Als Achilles, om zijn weigering te vechten, door Agamemnon, Ajax en Nestor wordt genegeerd, vraagt hij:

Ben ik ineens zo arm? - Ach ja, als grootheid
bij het geluk in ongenade valt,
dan valt zij 't bij de mensen ook. Nog voor men
zijn val beseft, kan men hem in de ogen
van anderen lezen...

geen mens

betekent iets alleen omdat hij mens is.

[p. 50]

Dan komt Ulysses langs, lezend in een boek. Achilles vraagt wat hij daar leest.

Een wonderlijke kerel schrijft hier, dat
de mens, al is hij nog zo rijk aan gaven
van geest en hart, zich nooit beroemen kan
op wat hij heeft, of dit bezit beseffen,
als er geen weerglans is. Zijn waarde dient
op anderen af te stralen, hen te warmen,
dan geven zij die warmte terug aan hem
die ze geschonken heeft...

Ulysses is niet alleen de talentvolle redenaar (zijn speech over gezag, recht, rang en orde is een kunstwerk), maar ook de geslepen demagoog, die met zijn schone woorden tot Achilles de opruiende bedoeling heeft, hem aan te zetten tot het gevecht met Hector. Als Hector dood is, vindt de oorlog meteen zijn einde.

Troilus en Cressida is een schrikwekkend stuk, een cynisch blijspel, een tijdeloze satire, die geen enkel heilig huisje spaart, maar ondanks de verminkte vorm waarin het tot ons komt, heeft het meeslepende kracht door de grimmige haat tegen alles wat voos en vals is, oorlogsheroïek en ontrouwe liefde. De eminente, fonkelende vertaling van Bert Voeten heeft de tekst van het spinrag der eeuwen bevrijd waar dat mogelijk was en de contouren helder doen uitkomen, zowel in de lyrische passages als in de satire. Het is een imposant werkstuk, dat in onze literatuur tot de hoogtepunten in de kunst van vertalen behoort.

De opvoering als Nederlandse toneelmanifestatie in het kader van het Holland Festival heeft getoond, hoe talloos vele moeilijkheden een voorstelling van dit groot bezette stuk heeft te overwinnen. Nu zich de beste krachten uit onze verschillende gezelschappen konden verenigen tot een nieuw ensemble, was het mogelijk deze Trojaanse verbeelding ten tonele te brengen.

Welke wensen bij een vertoning als van Troilus en Cressida ook onvervuld blijven, Johan de Meester heeft recht op erkentelijkheid, dat wij dit hybridisch, grillig drama van de ontluistering, zo afwijkend van andere stukken van Shakespeare, maar ook in de onvolkomen vorm fascinerend, hebben kunnen zien in even sobere als artistieke decors van Wim Vesseur, met fraaie kostuums van Leontien van Beurden en met voortreffelijke muzikale omlijsting van Jurriaan Andriessen. Het stuk zal in deze bezetting worden vertoond in het Théâtre des Nations te Parijs.