De Gids. Jaargang 121

[p. 407]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Twee Nederlandse stukken

De toneelschrijfkunst is in ons land een mager boompje, waaraan slechts af en toe een paar blaadjes bewijzen dat er nog leven in schuilt. Nu is er echter reden om ons te verheugen. Twee stukken uit het Nederlandse taalgebied, beide van talent getuigend, zijn kort na elkaar opgevoerd. De toneelgroep ‘Theater’ gaf in Arnhem op 15 november de première van ‘De laatste Verlofganger’, een toneelspel in vier bedrijven door Jan Staal, en op 22 november werd door het Rotterdams Toneel de eerste voorstelling gebracht van ‘Suiker’, een toneelspel in zes taferelen door Hugo Claus.

Jan Staal is, in tegenstelling tot de Vlaming, als schrijver nog geheel onbekend, al werd dit voorjaar door de Vereniging van Letterkundigen, het stuk, waarmee hij nu debuteerde, met de Van der Vies-prijs bekroond. Hij heeft echter de dramatische kunst niet van de literatuur uit benaderd; hij leerde het métier op de planken. Van jongs af trok zijn hart naar het toneel, maar zijn ouders moedigden hem niet aan deze weg te kiezen. Na het gymnasium heeft hij eerst een paar jaar Nederlands en psychologie gestudeerd, in het buitenland gezworven, bij Wim Sonneveld gewerkt, en een jaar bij ‘Theater’ gespeeld, vóór hij aan het gezelschap ‘Arena’ werd verbonden.

Hij kent het toneel dus uit de praktijk. En dit is een niet gering voorrecht. Want dikwijls wordt jonge toneelschrijvers door de mensen van het ‘vak’ verweten, dat zij ‘literatuur’ maken, maar geen toneel. Het stuk, waarvan zij in hun dromen vervuld waren, liet zich vaak ondanks al hun pogingen niet realiseren, want de dramatische kunst heeft haar vaste eigen wetten. Er bestaat een niet te ontkennen antithese tussen auteur en acteur, een scheidslijn, die door het voetlicht wordt gemarkeerd.

Het gaat er niet in de eerste plaats om, dat een toneelschrijver bij voorbeeld leert, hoe hij zijn personages moet laten opkomen, en hoe hij ze weer van het toneel krijgt, het gaat om heel dat conglomeraat van geheimzinnige fluctuaties, die het alpha en omega van de dramatische kunst betekenen: de werking van een dialoog, het treffende van een situatie, de karakteristiek van een figuur, het klemmende van een onderlinge verhouding, de lengte en breedte van proporties in scènes en taferelen.

[p. 408]

De grootmeesters van de dramatische kunst zijn met de gave van toneelschrijven geboren, de mindere goden zwoegen met hun hartebloed, om iets van die tantaliserende verwezenlijking hunner fantasie te bereiken.

Een kunstwerk ontstaat slechts waar de schrijver over een potentiële artisticiteit beschikt. Er zijn helaas verschillende toneelstukken geschreven en gespeeld ook, die wel enigermate aan de dramatische wetten beantwoordden, zonder dat er sprake was van een kunstwerk. Flair en handigheid, aardige bijkomstigheden, charmante details zijn niet toereikend om een waarachtig creatief werk te maken. Talent is in de eerste plaats een zielsgesteldheid, die zich niet laat definiëren.

Zowel Jan Staal als Hugo Claus zijn met talent gezegend, en dat is het verheugende van deze twee Nederlandse stukken, hoe verschillend van geaardheid zij ook zijn. ‘De laatste Verlofganger’ is gebaseerd op het ongeneeslijke heimwee van mensen, die het Indië van voor de oorlog niet kunnen vergeten, een even actueel als dramatisch thema.

Berta van Wijck, de bejaarde moeder van het gezin, dat in den Haag op de Kerkhoflaan een herenhuis bewoont, leeft buiten de werkelijkheid en wordt door haar twee dochters in de waan gelaten, dat alles in Tjipara nog net zo is als vroeger. Zij tracht haar angst dat het glorieuze Indische verleden, waarin zij als de vrouw van een planter een aanzienlijke plaats innam, onherroepelijk voorbij is, met alcohol te bezweren, maar de nijpende geldzorgen dwingen haar, telkens haar dierbare kostbaarheden in de lommerd te laten verpanden door een vrouw uit de vroegere kampong, die daarvoor woekerrente berekent.

Bella, de jongste dochter, verschaft als danseres in een cabaret en ook op andere wijze de nodigste inkomsten voor het gezin. Zij is getrouwd met een zieke, apathische man, en moeder van een dochtertje, Boop, waaraan zij weinig zorg en aandacht geeft. Haar zuster, Betty, slooft lusteloos in het huishouden. Beide jonge vrouwen zijn grootgebracht in het voormalige Indië en hebben zich niet kunnen aanpassen aan de veranderde omstandigheden in het koude Holland. Aanvankelijk kwamen nog vroegere bekenden, met verlof uit het warme land, logeren in het grote gastvrije huis aan de Kerkhoflaan, maar al heel lang is ook dit verleden tijd geworden.

Dan verschijnt Stefan Lamarinde, de laatste verlofganger, die twaalf jaar tevoren in den Haag bij hen heeft gelogeerd en toen zowel bij Bella als bij Betty illusies van liefde heeft gewekt. De dromerige Betty heeft haar vergeefse verlangens omgezet in tobberig sloven voor het benarde

[p. 409]

gezin. Voor Bella, het hartstochtelijke, zinnelijke meisje heeft de roes na het dolle feest, zoals haar moeder dat verstond aan te richten, tot consequenties geleid. Als Stefan na zijn verlof is teruggekeerd naar de tropen, trouwt Bella met George, die pas later ontdekt, dat Bella's dochtertje niet van hem maar van Stefan is. Hij sluit zich op in zijn depressie, verlaat zijn bed niet meer en wordt een immer zwijgende aanwezigheid.

Stefans terugkeer ontketent bij de oude moeder een panische vreugde. Nu zal alles weer in orde komen, het geld van de thee-onderneming zal haar toestromen. Zij organiseert een van haar vroegere wilde feesten, met lampions, wijn en champagne, zij nodigt de vroegere vrienden uit...

Op dat feest breekt de werkelijkheid door en verbrijzelt alle herinneringen. Berta hoort het eindelijk: de onderneming is platgebrand, alles is uitgemoord en voorgoed tot ondergang gebracht. Het feest wordt een nachtmerrie en Stefan Lamarinde neemt de vlucht uit dit macabere huis, terwijl Berta van Wijck nu definitief de grens van de waanzin overschrijdt.

Jan Staal heeft een stuk geschreven, dat niet slechts voortreffelijk van constructie, maar vooral geheel van deze tijd is. Het is in de beste zin dramatisch en bezit een melancholische ondertoon die als een point d'orgue blijft natrillen. Waar men soms aan Tennessee Williams denkt en ook aan Couperus en Breton de Nijs, is er toch geen sprake van epigonisme, integendeel, het stuk bezit een persoonlijk karakter, dat oprecht en zuiver is. Het ondergangsmotief van de breuk met Indonesië is overtuigend voortgezet in de desillusie van de ontwortelde liefde, die geen bodem meer vindt voor een nieuwe bloei.

De schrijver wil niets betogen, hij is aangegrepen door de tragiek van mensen, die trachten met illusies te leven, welke zijn voorbestemd gruwelijk te worden vernietigd. Het stuk suggereert de naweeën van het Indonesische drama, de ondragelijke pijn, die wij ook kennen uit ‘Twee Vaderlanden’ van Willem Brandt, uit het werk van Maria Dermoût, en van al diegenen, in wie het heimwee blijft schrijnen naar het verre verleden, waarin zij gelukkig waren.

Jan Staal heeft met zijn debuut, De laatste Verlofganger, een belangrijk stuk geschreven, met een boeiende spankracht in de dialoog en een sterk gevoel voor onderlinge verhoudingen, een stuk, waarop wij trots mogen zijn.

Het ruige stuk van Hugo Claus is geen debuut. Binnen het tijdsverloop van enkele jaren heeft hij een aantal romans, gedichten en novellen gepubliceerd en zich ook op toneelgebied een naam verworven. Zijn ver-

[p. 410]

taling van ‘Under Milkwood’ van Dylan Thomas is een meesterlijke herschepping geworden. Hugo Claus kan, nog geen dertig jaar oud, al op een ‘oeuvre’ bogen.

Zijn eerste toneelstuk, ‘Een Bruid in de morgen’, heeft bij de Rotterdamse première in 1956 diepe indruk gemaakt door zijn hechte compositie, zijn psychologisch doordringingsvermogen en zijn poëtische kracht. Zijn tweede stuk, ‘Het Lied van de Moordenaar’, overtuigde echter niet, al was ook hier poëzie aanwezig, die toch het bizarre gegeven niet kon redden.

Nu is bij ‘De Bezige Bij’ te Amsterdam, tegelijk met de Rotterdamse première, zijn derde stuk, ‘Suiker’, verschenen, een toneelspel dat de neerslag is van een bittere ervaring, die de auteur aan den lijve ondervond toen hij als negentienjarige knaap de suikercampagne meemaakte in een fabriek van Noord-Frankrijk. De suikerbieten-oogst wordt daar verwerkt door dagloners, ‘trimards’ uit verschillende landen, uit Polen, Holland, Vlaanderen.

De arbeiders ploeteren in hoge gummilaarzen door het natgeregende kale bietenland en zij worden ondergebracht in troosteloze barakken. In deze grimmige opgeslotenheid van jonge en oude mannen tussen muren van beton speelt zich de dramatische handeling af.

Een grote dikke jonge arbeider, die ‘Kilo’ genoemd wordt, raakt verliefd op een jong meisje, Malou, en wil met haar de wereld in trekken. Maar zijn vriend Max, die intelligenter is en als zijn beschermer optreedt, tracht Kilo de ogen te openen, want Malou heeft vroeger een verhouding met Max gehad en is daarna een losbandig leven gaan leiden. Deze Max, die zogenaamd zijn vriend wil beschermen tegen de verderfelijke invloed van Malou, is een rancuneuze vrouwenhater; hij is jaloers op de tedere gevoelens van Kilo en Malou en tracht ten koste van alles zijn macht over zijn jonge vriend te herwinnen. Het lukt hem niet, want in een melodramatische slot-scène blijft Kilo aan de zijde van het fatale meisje.

Het is in de wereld-literatuur een herhaaldelijk toegepast en erg versleten motief: de argeloze jonge man, die blijft geloven in de reinheid van de ‘gevallen vrouw’. De schrijver heeft dat verschrikkelijke verblijf in de suikerfabriek, waar hij als negentienjarige te land kwam, niet kunnen vergeten. Daardoor is het verhaal wel authentiek, maar tegelijk heeft het een zekere onvolwassenheid behouden en doet het stuk ouderwets en traditioneel aan. Claus is niet boven de realistische emotionaliteit uit gekomen en de persoonlijke herinnering heeft hem verhinderd om aan

[p. 411]

het gegeven een bredere horizon te verlenen, zoals hij in ‘Een Bruid in de Morgen’ deed. Het blijft een primitieve tranche de vie, een puberteits-ervaring, waarin niet wordt geraakt aan die mysterieuze deernis met de mens waardoor ‘Een Bruid in de morgen’ zo onvergetelijk werd; dit realisme komt niet toe aan een diepere werkelijkheid.

Ondanks de teleurstelling van deze alleen-maar-realistische uitbeelding van een rauwe mensen-gemeenschap heeft Hugo Claus toch een knap stuk geschreven, waarin hij figuren tekent, die het op het toneel voortreffelijk ‘doen’. Afgezien van invloeden als van Steinbeck en Faulkner, en ook van Heyermans, bezit ‘Suiker’ bepaalde kwaliteiten. De perfide, verbitterde Max is een intrigerende verschijning, de onhandige Kilo is overtuigend getekend in zijn goedige domheid. Na de eerste taferelen, die te langgerekt en kleurloos zijn, komt de spanning in de situatie verder boeiend naar voren.

Toch heeft dit stuk te veel een incidenteel karakter, om als representatief voor de schrijver Hugo Claus te kunnen gelden. De onervaren jongeling, die tussen de ruwe trimards weerzinwekkende dingen beleefde en een taal aanhoorde, waar ‘geen woord Frans’ bij was, raakte diep geschokt, maar de dichter Claus heeft met de reproductie van hetgeen zich in die barakken afspeelde geen adequate ontroering teweeg kunnen brengen. Hij heeft er, al is het tien jaar geleden, niet genoeg afstand van genomen, hij heeft de werkelijkheid niet getransformeerd tot een eigentijds kunstwerk.

Jan Staal heeft de gevoelsbetrekkingen van zijn personages zeer suggestief en imponerend neergezet: de dochters, die de moeder met haar angstpsychose blijven sparen, de geheimzinnige, zwijgende zieke in het zijkamertje het eenzaam opgroeiende dochtertje, dat de bloemstukken telt van de begrafenisstoeten, die elke dag op de Kerkhoflaan voorbij het huis komen. Het thema van de ondergang is in de sfeer van het algemeen menselijke gehouden, en ondanks (of misschien juist door?) de korte dialogen een overtuigende werkelijkheid doen voelen. Er ligt een wereld van onuitgesproken gedachten aan dit stuk ten grondslag, een wereld die ondanks de tragische wending ademt in het klimaat van de poëzie.