De Gids. Jaargang 121

[p. 255]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

The Entertainer

Frankrijk, altijd de rijke bron op het gebied van de dramatische kunst, heeft dit jaar geen opzienbarende nouveautés gebracht. Afgezien van het avantgarde-toneel, dat de namen van Samuel Beckett (zijn ‘Fin de Partie’ is in het kader van het Holland Festival hier te landen vertoond), Ionesco en Adamov bekend heeft gemaakt, zwijgen auteurs als Sartre, Camus en zelfs Anouilh, Roussin, Deval en anderen.

Het toneel in Engeland is actiever. N.C. Hunters nieuwste stuk ‘A touch of the Sun’ is door de Nederlandse Comedie opgevoerd, maar het kon evenmin als zijn twee vorige stukken van zijn kunstenaarschap overtuigen, al beschikt Hunter ongetwijfeld over het vermogen voor toneel te schrijven.

Vooraan in de belangstelling staat ook dit seizoen de jonge John Osborne, die na zijn stormachtig succes met ‘Look back in Anger’, dat hier met de titel ‘Omzien in Wrok’ door de toneelgroep Theater is vertoond, de verwachting hoog had gespannen. Zijn tweede stuk, ‘The Entertainer’, is met Sir Laurence Olivier in de hoofdrol, in Londen een gebeurtenis geworden, en de Haagsche Comedie heeft het nieuwe seizoen geopend met de door Michel van der Plas uitstekend verzorgde vertaling van dit stuk, dat onder de titel ‘De Humorist’ werd gespeeld met Paul Steenbergen in de hoofdrol.

In zijn inleiding bij ‘The Entertainer’ (het stuk speelt in de wereld van de music-hall) schrijft Osborne: ‘Het variété sterft uit en daarmee een karakteristiek stuk van Engeland. Er is iets van de kern van Engeland verdwenen, iets, dat eens van iedereen is geweest, want het variété was waarlijk een volkskunst.’ En hij laat erop volgen, dat hij voor The Entertainer gedeeltelijk de techniek van het variété heeft gebruikt, niet om bepaalde effekten uit te buiten, maar omdat hij gelooft, dat hierdoor enkele problemen van tijd en ruimte, waarvoor een toneelschrijver steeds komt te staan, opgelost kunnen worden. ‘Het variété heeft immers niet alleen eigen conventies en symbolen, het doorbreekt ook de tradities van het zogenaamde naturalistische toneel.’

Het nieuwe stuk van Osborne is veel tragischer dan zijn eersteling. Het geeft de uitbeelding van een artistenfamilie, waarvan de oude vader vroeger veel successen heeft beleefd in de tijd toen de music-hall nog door het

[p. 256]

‘elegante’ publiek werd bezocht. Zijn zoon Archie is het minder goed gegaan, als conferencier en liedjeszanger heeft hij het steeds minder kunnen bolwerken, toen het variété en déclin ging raken. Hij tracht zijn zorgen in dronkenschap te vergeten, maar de schulden achtervolgen hem.

Jean, zijn dochter uit het eerste huwelijk, heeft gestudeerd. Zij behoort slechts half tot de variété-familie. Van haar jonggestorven moeder heeft zij een intellectueel-idealistische aard meegekregen, en zij is de enige die haar omgeving tracht te doorgronden. Het stuk speelt in 1956, ten tijde van de gebeurtenissen rondom het Suezkanaal, en zij gaat naar meetings, waar zij protesteert tegen de politiek van de regering. Zij verbreekt haar verloving met een brave burgerlijke jongeman en rebelleert tegen het gehele leven, zoals zij dat waarneemt.

Archie's tweede vrouw Phoebe is een zielige, ontredderde sloof, die zich bedwelmt met drank en bioscopen om haar moeilijk leven aan Archie's zijde verder te kunnen dragen. Archie is een vrouwenloper, die haar verwaarloost, en die een cynische dronkelap is geworden.

Het hele gezin leeft in afwachting van de terugkeer van een der zoons, die bij een Engelse expeditie naar Suez krijgsgevangen is gemaakt, tot zij ten slotte moeten vernemen dat de jongen is doodgeschoten en dat alleen zijn stoffelijk overschot zal worden teruggebracht. Het bericht komt, terwijl de familie feestviert ter ere van Micks spoedige thuiskomst.

Het stuk wordt gespeeld in de huiskamer van de familie Rice. Op ingenieuze wijze laat Osborne vóór de huiskamer enige malen een voordoek zakken, beschilderd met zeer ontklede danseressen, en tegen deze achtergrond maakt Archie, de humorist, zijn entree als conferencier en liedjeszanger. In de zaal uitgebouwd zit een orkestje, dat met electriserende rock-and-roll-muziek Archie's optreden begeleidt. Met de dood in het hart voelt hij, dat het publiek hem beu is, maar hij tracht zijn beroep in de wereld van de music-hall te verdedigen tot het uiterste. Hij heeft geen hoge dunk van zichzelf, maar hij zoekt er zijn eer in, alle mislukking en ondragelijke last van het leven achter een masker van onverstoorbare vrolijkheid te verbergen. Tot zijn hele wereld instort en alleen Phoebe, in haar versleurde trouw, naast hem blijft.

Osborne schildert met grote kennis van zaken de sfeer van deze variétéartisten, waarbij Archie zijn repertoire van liedjes en kunstjes en aftandse moppen elke avond herhaalt en zijn publiek verzekert, dat hij zoveel sexappeal heeft, hetgeen niet verhindert, dat het publiek meer en meer genoeg van hem heeft. Stijgende belastingschulden, verveling en sleur, drijven het gezin naar de ondergang. Na het bericht van de moord op

[p. 257]

Mick kan Archie zijn houding van grand-seigneur alleen nog volhouden, door halsstarrig te weigeren het bestaan in Engeland op te geven en naar Canada te emigreren. Hij weet, dat hij innerlijk dood is en hij ziet, dat het publiek in de zaal eveneens dood is, en zo wacht hij uiterlijk onbewogen de vernietiging af. De mislukte variété-artist is misschien de eenzaamste van al deze stakkers, die in een soort vertwijfeling hebben doorgeleefd, zonder hoop, zonder verwachting, soms luisterend naar de grootvader die, als was het een verre overlevering, vertelt van zijn eigen glorie-tijd, toen het variété een voorname rol speelde en het publiek van zo'n geheel ander gehalte was dan nu.

In dit stuk heeft Osborne een geniaal gebruik gemaakt van de wrange, fascinerende entourage van de music-hall en het uitsterven daarvan als analogie genomen voor de fraseologie van de welfarestate, nationalisme en holle politieke leuzen.

Het is een vergelijking met de verzwakkende glorie van het Engels imperium, van al die waarden, die aan het wankelen zijn, om plaats te maken voor een andere wereld, waarin nieuwe maatstaven gelden. In zijn vorige stuk had hij reeds een aanval gedaan op de bezittende klasse, wier zonen aan Engelands beste universiteiten konden studeren; hier heeft hij in een armzalige potsenmakersfamilie het verval tentoongesteld van de welfarestate.

Met een feilloos instinct voor wat du théatre is, brengt hij hier telkens de overgang van het wanhopige gezin, dat tevergeefs met drank nog illusies zoekt, naar het voordoek met de naakte danseressen, waar The Entertainer zijn grollen en liedjes verkoopt met de dood in het hart. Natuurlijk geeft deze music-hall-familie een geforceerde, eenzijdige kijk op de wereld, maar Osborne weet de wanhoop, die hij van nabij zo goed kent, tot walgens toe te suggereren. Een wanhoop, die in deze wereld ook in andere kringen zich kenbaar maakt, en die zich weliswaar niet laat generaliseren (en die zeker niet specifiek Engels is), maar die in tal van vormen overal in de wereld optreedt.

Het woord ‘eenzaamheid’ is aan de orde van de dag, in talloze vormen, onder allerlei belichting, in maatschappelijke toestanden en in het hart van de enkeling. En hier heeft deze jonge Engelse toneelschrijver zijn tijd goed verstaan.

Zijn haat tegen de hypocrisie komt ook hier duidelijk naar voren. Osborne heeft in de bundel ‘Declaration’, waarin hij met zes andere ‘angry young men’ zijn inzichten van deze tijd neerschrijft, het scherper en omlijnder gezegd als hij vraagt: ‘Are we going to continue to be

[p. 258]

fooled by a class of inept deceivers, are we going to go on being ruled by them?’

Het Suez-incident heeft de toorn in Osborne doen oplaaien, niet alleen tegen de conservatieve regering, die voor deze mislukking aansprakelijk was, maar tegen de gehele schijnheiligheid van klasse-vooroordelen, die in ‘Look back in Anger’ werd aangevallen.

In zijn eerste stuk heeft de jonge schrijver getoond, hoe levend zijn dialoog is en hoe duidelijk gekarakteriseerd zijn figuren zijn. In dit nieuwe stuk bewijst hij gebruik te kunnen maken van technische hulpmiddelen, die de problemen van tijd en ruimte ten goede komen, door, zó uit de huiskamer van de familie Rice, het variété-nummer van Archie in de roezige sfeer van de music-hall te voorschijn te toveren. Het contrast van de miezerige ellende van een gezin dat aan de drank ondergaat, met de schijn-glorie van licht, daverende muziek en dans, is huiveringwekkend, en heeft het gruwelijk effekt dat de essentie van het stuk beoogt.

Daarnaast zijn er tekorten. Het exposé is langdradig en de samenhang van de familie wordt meegedeeld in een aantal bode-verhalen. Het dubbele gesprek aan het slot - links Archie weigerend naar Canada te emigreren - rechts Jean weigerend, zich met haar verloofde te verzoenen, is zwak.

Maar deze tekortkomingen vallen weg bij de indrukwekkende kwaliteiten van een stuk, dat ver uitstijgt boven al het middelmatige, dat het toneel van deze jaren te zien geeft. Er klinkt hierin een stem, trillend van laaiende verontwaardiging, een stem, die iets te zeggen heeft, dat ons allen aangaat. Osborne blijft een figuur, van wie veel te verwachten is. In samenwerking met Anthony Creighton heeft hij een nieuw stuk geschreven: ‘Epitaph for Georg Dillon’, dat reeds door het Royal Court Theatre is gespeeld en opviel door de gespannen dialoog. (De Haagsche Comedie heeft het aangekocht, wij mogen het stuk dus ook in ons land verwachten).