De Gids. Jaargang 121

[p. 252]

Emmy van Lokhorst
‘Prijs de zee’

Het behoort tot de zeldzame gebeurtenissen, in aanraking te komen met een kunstwerk, dat op nieuwe wijze een nieuwe visie op het leven geeft en tevens in één greep de mogelijkheden van andere vormen van kunst samenvat.

‘Prijs de Zee’, het eminente filmwerk van Herman van der Horst, is niet alleen een verrassende evocatie van ons volk en van ons grondgebied, maar vooral een aangrijpende compositie, die men kan vergelijken met een roman, of een symfonie. Het exposé, de ontwikkeling van het thema en het machtige slot dragen het kenmerk van grote kunst, op een niveau, zoals wij noch in de letteren, noch in de muziek van onze tijd in deze volkomenheid kunnen vinden.

Men behoeft geen cineast te zijn, om te beseffen, dat ‘Prijs de Zee’ een hoogtepunt in de filmkunst betekent. Reeds met vroeger werk heeft Van der Horst zich doen kennen als een kunstenaar, die bezeten is van een nieuwe schoonheid, met de potentiële geladenheid, om het gemeenschapsgevoel mede te delen van hen die samen arbeiden aan het tot stand komen van een grote voltooiing.

In deze ‘korte’ film, die eenentwintig minuten duurt, voelt men zich verbonden met essentiële krachten van ons volk, met het rustig, zonder ophef, hardnekkig worstelen met de weerbarstige materie, met de demonische gevaren van de zee en van de storm. Het gaat die schippers, die molenaars, die boeren en arbeiders op de scheepswerven om de intensiteit van het werk, om de kracht die van hen gevraagd wordt en die de door niets anders te verkrijgen voldoening schenkt.

Van der Horst heeft in deze film een nieuw procédé toegepast, dat de toeschouwer aanvankelijk verbijstert, maar dat allengs gaat fascineren. Het is een van beneden naar boven openklappen van snelle beelden, opspringend van de verte naar een scherpe close-up. Men ziet de wentelende wieken van de watermolen, ondergaat het scheurende geluid, het oorverdovend dreunen van het ritme en plotseling slaat een landschap open, weilanden doorploegd met sloten, dan weer draaien de watermolens, nu vier tegelijk, met hun alles in beslag nemend geweld. En opnieuw klapt een landschap naar boven, een boerenerf met een oude behuizing, wij hebben het ternauwernood gezien of wéér mokert de cadans van de wentelende molenwieken over alles heen.

Dan klinkt het carillon en in dezelfde opslaande beweging zien wij de

[p. 253]

kerk, horen het psalmzingen, zien het carillon met zijn talrijke klokken, wier luide stemmen het geweld van de watermolens doen vergeten.

De snelheid en opwaartse dynamiek van deze wisselende beelden bereiden ons voor op het volgende, de branding van de zee, waar de boten uitvaren. Het woelen van de golven maakt een ogenblik plaats voor de wind in de korenvelden. In dit woelen en bruisen is zee en koren gelijkelijk wild bewogen en daarboven zien wij de hemel van Holland met zijn dreigende wolken, zijn stormluchten, waaronder de kleine huizen liggen van de eenvoudigen. Telkens verschijnt in een der omhoog klappende beelden het gezicht van één der velen uit het leger van hen, die met de handen arbeiden.

Daar ligt in de Nieuwe Kerk te Amsterdam het beeld van Michiel de Ruyter, de man, die als geen ander de zee beheerste, een symbolische illustratie van deze film, ‘Prijs de Zee’. Maar weer draaien de molens met hun alles overstemmend ritme, de storm drijft de schepen voort, het koren wordt in schoven gezet en de mensen gaan ter kerke in hun zondagse pak.

Van de lage boerenhuizen met de oudhollandse gevels en de rijen klompen onder het afdak, verplaatst de film ons opeens naar omhoog steigerende wolkenkrabbers. Van onder naar boven schieten de huizenblokken omhoog, in aanbouw eerst, later bewoond. Wij zien in Rotterdam het beeld van Zadkine, dat precies in deze film past met de opzwaaiende armen in dat aangrijpende gebaar.

Het volgroeide koren staat in een aanhoudend schuddende beweging, de wind spuit de korenaren uiteen als vuurpijlen, en die beweging gaat over in de spattende vuurzee van de hoogovens. Het is een vuurwerk om nooit te vergeten, met dat enkele mensengelaat er boven, beschermd door de donkere bril, teken van de bewust-beheerste kracht, waarmee dit vuur naar een doel wordt geleid. Stalen platen worden aan elkaar gelast, wij zien ze, gebogen tot een soepele lijn, een van die gecompliceerde onderdelen gaan vormen, waarmee men het schip zal bekleden.

Daar zweeft, aan tal van reusachtige hijskranen bevestigd, een van die gigantische platen, duizenden kilo's zwaar, zweeft in de lucht, op zoek naar het schip, waarvan dit onderdeel de voltooiing zal zijn. Terwijl hoog in de hemel in dit energie-veld de hijskranen hun werk doen, ontwaren wij plotseling heel in de diepte een kleine mensengedaante op een lege plek. Hij alleen is de dirigent van het neerdalende sluitstuk, hij regelt de bewegingen der talloze kranen, hij wijst met vingers en armen, met zacht dansende handen, nu eens naar links, dan naar boven, dan rechts naar beneden.

[p. 254]

Wij zien het sluitstuk naderen, de spanning wordt intens als het zich zoekend met de scheepsromp verenigt en tot eindelijke rust geraakt. Na dit adembenemende hoogtepunt komt het slot. Het schip wordt te water gelaten. Wij zien het glijden, terwijl de hoogte van het schip inkrimpt, de kettingen zwieren langs de boeg, het schip géeft zich aan het water en wordt ermee één, terwijl het Wilhelmus weerklinkt.

Zonder een woord tekst heeft zich de pure film voltrokken met een perfectie, een dramatische kracht, zoals noch in geschrift, noch in muziekalleen zich zou kunnen manifesteren. Wij kennen al die beelden afzonderlijk, maar Van der Horst heeft ze in een machtige visie samengebracht tot een volkomen nieuw gebied, in de woordloze taal van de camera.