De Gids. Jaargang 121

[p. 241]

B.M. Baxter
Nederlandse poëzie voor export

Over enkele recente vertalingen in het Engels^*)

De steeds toenemende belangstelling in het verspreiden van de Nederlandse poëzie in het buitenland heeft de laatste jaren een stroom van vertalingen ten gevolge gehad. Iedereen die een behoorlijke kennis van een vreemde taal heeft kan de inhoud van een gedicht in die taal weergeven; zeer weinigen zijn echter in staat een gedicht zo te vertalen, dat het een gedicht blijft.

Het verschijnen van zoveel Nederlandse gedichten in vertaling is op zich zelf verheugend. Het mag in het belang van de waardering van die poëzie, echter niet doen vergeten dat een slechte vertaling niet alleen onrecht doet aan de naam van de dichter van het oorspronkelijke gedicht, maar tevens een verkeerd beeld van de Nederlandse poëzie als zodanig geeft. Men realisere zich dat bij het vertalen in het Engels bij voorbeeld, de doorsnee Engelsman (of Amerikaan) een Nederlands gedicht alléén kan beoordelen naar de vertaling. Een ongelukkig gekozen woord kan associaties oproepen waardoor het gedicht een geheel andere indruk op hem maakt dan door de dichter werd bedoeld. En wanneer er bovendien ook nog taalfouten in voorkomen ware het vaak voor de waardering van de dichter in het buitenland beter geweest indien zijn gedicht onvertaald was gebleven.

Het afkeuren van de vertalingen van Leo Vroman door de redactie van het Amerikaanse tijdschrift Atlantic Monthly heeft bij velen verontwaardiging gewekt, o.a. ook bij de redactie van De Gids, die deze vertalingen in het decembernummer 1954 heeft opgenomen. Het ligt niet in mijn bedoeling het optreden van de redactie van de Atlantic Monthly in deze te verdedigen. Het lijkt mij echter onwaarschijnlijk, dat deze vertalingen als vertalingen zijn afgekeurd. Hierover zou de Amerikaanse redactie waarschijnlijk moeilijk kunnen oordelen. Zij zijn vermoedelijk afgekeurd omdat zij, naar de mening van genoemde redactie, in het Engels zwakke gedichten zijn geworden. Als vertaling zijn zij, qua weergave van vorm en inhoud, over het algemeen niet slecht, doch het Engels is niet vlekkeloos. (Wat de vertalingen betreft die wél in Atlantic Monthly zijn opgenomen, ben ik het volkomen met Dolf Verspoor eens.¹⁾

Op het eerste gehoor doet Leo Vromans vertaling van Bloems Graf-

*) Door een misverstand werd dit artikel niet opgenomen in het vertalingen-nummer (augustus-september 1957), waarvoor het bestemd was.

1) De Gids, Augustus 1954, p. 145.

[p. 242]

schrift aan als een mooi gedicht. Het is soms zelfs alsof de vertaler Bloem wilde overtreffen. Wat jammer dat dit rijke spel van klank en ritme vaak ten koste moest gaan van het Engels! De lezer wordt a.h.w. betoverd door een klankspel dat hem bijna blind maakt voor de zwakheden in het gedicht zelf - bijna - doch niet helemaal. Dit is zeer opvallend in de eerste strofe:

‘Downed by the shrouds of similarity,
born among the crowds to be urbane,
passed by such rare exalting clarity
as reigns an unassailable domain.’

De assonantie in ‘downed’, ‘shrouds’, ‘crowds’ en ‘reigns’, ‘unassailable’, ‘domain’ werkt betoverend, maar wat betekenen deze regels eigenlijk? De Engels-sprekende lezer kan het gedicht van Bloem niet opslaan. Wat moet hij hieruit opmaken? De eerste twee regels zijn onduidelijk, maar met enige moeite wel te begrijpen. De laatste twee regels zijn echter geen Engels, hoewel men een zekere schoonheid van klank niet kan ontkennen.

Niet bijzonder fraai is het beeld:

‘One stone, gnawed at by algae...’.

Immers ‘gnawed at’ roept een andere associatie op dan wat door het Nederlandse: ‘Een steen, door 't groen gebarsten’, wordt gesuggereerd (n.l. het knagen van een knaagdier b.v.).

In dezelfde maand verscheen in Maatstaf een vertaling van Grafschrift van de hand van A. Roland Holst. Hierin heeft Holst klankeffect en ritme met de gedachteninhoud van het gedicht weten te verenigen. Geheel anders dus dan bij Vroman, bij wie de vorm de inhoud heeft verdrongen. Daardoor is bij Holst het gedicht in het Engels een gaaf geheel geworden. Naar mijn mening is het een van de mooiste en meest geslaagde vertalingen van een Nederlands gedicht in het Engels.²⁾.

Foghorn in Fall is meer Vroman dan Vasalis. Dit is bijzonder opvallend in de eerste, vijfde en zesde strofe, die zowel qua vorm als qua inhoud nogal sterk afwijken van het Nederlands. Door het gebruik van korte regels worden de eerste en laatste strofen afgerond. Dit is met effect gedaan met name in de laatste strofe, waar het gedicht schijnt weg te sterven in het verleden.

‘Whenever at the open window
I know the answer: there is none;

2) Er is ook een vertaling door James S. Holmes, winnaar van de Nijhoffprijs 1956. Zij is echter niet te vergelijken met de meesterlijke vertaling van Holst.

[p. 243]

 

in childhood it began,

 

so long ago.’

Gelukkig is ook het gebruik van herhaling in:

‘One lone question running one lone course’

en

‘Too old to shriek in pain, too cold, too hoarse.’

Het begin van de reeds aangehaalde strofe is in het Engels onduidelijk. Vroman heeft vermoedelijk willen zeggen: ‘Wanneer ik bij het open raam sta, weet ik het antwoord al: er is geen antwoord.’ Wat hij echter heeft gezegd is zo iets als: ‘Wanneer ik bij het open raam het antwoord weet, is er geen antwoord’ hetgeen niet hetzelfde is.³⁾ Wat de vertaling als zodanig betreft, vergelijke men met het Nederlands en oordele zelf.⁴⁾

De onderbreking van het woord ‘weave’ doet voor het Engelse oor zeer vreemd aan.

‘it often seems as if the seagulls wea-,
ve, and sit,...’

Door ‘weave’ te splitsen is het de vertaler niet gelukt hetzelfde merkwaardige effect te bereiken als Vasalis met de regels:

‘Toch is het soms alsof de meeuwen e-
ven verpoozen...’

Door het afbreken van het woord ‘even’ voelt men a.h.w. de meeuwen hun vlucht onderbreken. Dat dit in de vertaling minder geslaagd is ligt waarschijnlijk hieraan, dat de splitsing van een woord van één lettergreep eigenlijk niet mogelijk is.⁵⁾

Onduidelijk, in het Engels, is de uitdrukking:

‘a mist of spirit of the dying sea’
(‘de nevel is de doodsgeest van de zee’)

Dit had door toevoeging van een lidwoord begrijpelijker gemaakt kunnen worden, hetgeen echter in strijd zou zijn geweest met het ritme.

Als bewerking van het gedicht van Vasalis is Foghorn in Fall wel te waarderen: als vertaling schiet het jammer genoeg te kort.

The Child and I doet in zijn eenvoud sterk aan het oorspronkelijke vers van Nijhoff denken. Vrijheden in een vertaling als deze zijn haast onvermijdelijk en ze ontbreken dan ook niet. Over het algemeen zijn zij vrij onbelangrijk. Taalgebruik en beeldspraak zijn vooral in de tweede strofe zeer geslaagd.

3) Een dergelijke verkorte constructie zou in het Engels eventueel mogelijk zijn geweest met ‘when’, maar niet met ‘whenever’.

4)

‘Er is geen antwoord in de tegenstrijdigheden
- en van dit antwoord heeft de stem mij zóó doordrongen,
vanaf mijn kindsheid heeft hij het gezongen
en dat is al zoo lang geleden...’

5) Doordat de laatste e stom is bestaat dit woord in het Engels uit één lettergreep.

[p. 244]

 

‘Through glassy black below me

 

light emerged and lit

 

a garden wild and roamy,

 

and a child, standing in it.’

‘Roamy’ zou men desnoods als een dichterlijke vrijheid kunnen beschouwen, maar wat, als ik vragen mag, is ‘a devoted slate pencil’ in de daaropvolgende strofe?

‘I saw it hold a slate,
and then with a devoted
slate pencil recreate
all I ever wrote.’⁶⁾

Zwak zijn de vertalingen van De Verlatene (A. Roland Holst) en Het Nieuwe Hart in de Lente (Victor van Vriesland). Afgezien van enkele vrijheden die vermoedelijk uit rijmdwang zijn ontstaan, zijn er in Lost (De Verlatene) ook afwijkingen die misschien wel te vermijden waren geweest.

‘Wind hovers and goes grey across my heart,
over some roof, once covering my lust.
Winter shall be cold; the bush looks charred.
Toward my grave to be blows wind, blows dust.’

Waarom, b.v. ‘Toward’ my grave in plaats van ‘over’, dat niet alleen dichter bij het Nederlands zou zijn geweest maar ook mooier van klank? ‘Winter shall be cold’ is eigenlijk geen vertaling van ‘de winter wordt koud’. Later is dit beter vertaald door ‘Winter is here, and cold;...’

Is het werkelijk nodig in de tweede regel om:

‘en ergens over een dak waar ik heb bemind;’

zo grof te interpreteren? Of is het gebruik van ‘lust’ soms ook aan rijmdwang te danken?⁷⁾. In dit gedicht valt het woord ‘lust’ uit de toon.

‘Winter is here, and cold; past is nowhere.’

‘Past is nowhere’ doet hier sterk aan een stoplap denken. Hoe veel waardiger in zijn rustige gelatenheid is het slot van het Nederlandse gedicht:

‘De winter wordt koud; de jaren gingen voorbij.’

Bedenkelijker zijn de afwijkingen in New Heart in Spring. Men vergelijke:

‘Of saddest longing, ashes and ember
blow far, go still, and so away.’

6)

‘Het stond aan zijn schrijftafel
te schrijven op een lei.
Het woord onder de griffel
herkende ik, was van mij.’

7) Als men vergelijkt met de Nederlandse tekst, blijkt ‘blows dust’ een toevoeging van de vertaler te zijn. (‘over een plek waar mijn graf zal zijn gaat de wind’).

[p. 245]

met:

En het zeere verlangen valt nu neer,
En wijkt stil weg en is ver en vergeten...’

In:

‘Tots in the village know and say
the ancient secret...’

is het gebruik van ‘say’ vreemd. Vermoedelijk is ‘tell’ bedoeld, maar ‘say’ was nodig voor het rijm.

‘Searching has ended, ended has my quest
of sense and source of tearful fright,
of hesitation, empty at its best.’⁸⁾

Vroman had de dubbelzinnigheid in deze strofe kunnen vermijden door het eerste ‘of’ (Nederlands ‘naar’) door ‘for’ te vervangen. ‘Quest for’ is trouwens even gebruikelijk als ‘quest of’.

‘Names left nameless of sheer power’

is mij onbegrijpelijk. Zelfs met het Nederlands ernaast, (‘Namen die de ziel vindt maar niet kan noemen.’) kan ik mij niet voorstellen wat Vroman met ‘of sheer power’ bedoelt.

De laatste strofe, hoewel nogal vrij als vertaling, is mooi van beeld en van taalgebruik.

‘Into this world I step out of the night
into the light where my old treasures rest,
rested unseen, yet always within sight.’⁹⁾

Vroman heeft zich, wat deze strofe betreft, de inhoud van het Nederlandse gedicht eigen gemaakt en op zijn wijze, en wel zeer bewonderenswaardig, weergegeven. Wanneer deze vertaler steeds het hoge peil had kunnen handhaven dat hij soms in een regel of een enkele strofe bereikt, had men zijn vertalingen als waardevolle ‘exportartikelen’ kunnen beschouwen.

In een uitgave van New World Writing verscheen een negental Nederlandse gedichten en fragmenten vertaald en ingeleid door Hans Koningsberger. De reeks wordt geopend met Het Lied van de Dwaze Bijen van Nijhoff, later in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 31 december 1955 overgenomen. Het ritme van de vertaling toont een zekere overeenkomst met het ritme van Nijhoffs gedicht, de herhaling van de eerste regel van iedere strofe als derde regel is behouden, de gedachteninhoud is vrijwel hetzelfde, maar daarmee houdt de vergelijking op. Het rijmschema, waardoor Nij-

8)

‘Nu niet aarzelend zoeken meer, niet vragen
Naar zin en oorsprong van angstig verdriet,
Van twijflend tasten, onvervulde dagen.’

9)

‘Want met dees wereld werd ik nieuw. En ziet,
Het is nu alles opgelost. Hier lagen
Altijd mijn schatten - maar ik zag ze niet.’

[p. 246]

hoff de strofen nog nauwer aan elkaar verbindt dan alleen door de inhoud mogelijk zou zijn geweest, ontbreekt. Dit is niet te verwonderen, Immers, een rijmschema als dit: abaa, bcbb, enz., een soort uitgebreide terza rima, acht strofen lang door te voeren zou inderdaad bijzonder zware eisen aan de vertaler hebben gesteld. Het is echter jammer dat de vertaling deze bindende schakel moest missen.

Het schijnt, wat de taal betreft, of de vertaler soms te dicht bij het Nederlands heeft willen blijven. Men moet dit respecteren, toch is het jammer dat zijn vertaling daardoor een wat stijve en onengelse indruk maakt, zoals b.v. in:

‘Far from our life and people
have we after adventures
far from our life and people
been chased jubilantly.’¹⁰⁾

‘Far from our life and people have we after adventures been chased jubilantly’ is als woordorde mogelijk. De uitdrukking ‘we have been chased (...) after adventures’ echter doet zeer vreemd aan. Hier zijn, dunkt mij, ‘we have chased after adventures’ en ‘we have been chased’ met elkaar verward.

In de, voor het Engelse gevoel, ietwat stijve gedwongen stijl van:

‘No one who can by nature
well interrupt his passion,
no one who can by nature
endure death bodily.’

gaat de eenvoud van Nijhoffs regels verloren.¹¹⁾

‘A scent of higher honey
embittered us the flowers’¹²⁾

Waarschijnlijk is Koningsberger hier beïnvloed door wat in het Nederlands gesuggereerd wordt. Het gebruik van ‘embitter’ met een datiefvorm (‘us’) is mij in het Engels niet bekend.

Een gelukkige vondst in de laatste strofe is:

‘It snows and we have died now
softly falling homeward.’

In de vertaling van In mijn vroegste jaren... van Hendrik de Vries is Koningsberger maar zeer ten dele geslaagd. De plaats ontbreekt haar uit-

10)

‘Ver van ons volk en leven
zijn wij naar avonturen
ver van ons volk en leven
jubelend voortgedreven.’

11)

‘Niemand kan van nature
zijn hartstocht onderbreken
niemand kan van nature
in lijve de dood verduren.’

12)

‘Een geur van hoger honing
verbitterde de bloemen’

[p. 247]

voerig te behandelen. Alleen de meest opvallende zwakheden kunnen hier besproken worden.

‘... On the hollows,
Weaved over with raggedy spinnings
Crusts grew. And from their cracklings
she gathered the white-curdling blood.’¹³⁾

Deze passage is op zijn gunstigst beschouwd vreemd Engels. Met ‘crusts’ bedoelt Koningsberger waarschijnlijk ‘scabs’. Het gaat ten slotte over wonden of over iets dat met een wond vergeleken kan worden. ‘Cracklings’ doet in dit verband eveneens vreemd aan. Het wordt meestal gebruikt voor geluid en komt zelden in het meervoud voor. Het is mogelijk dat verwarring is ontstaan met het woord ‘crackle’ in uitdrukkingen als ‘crackle-china’. Bedoeld is vermoedelijk ‘cracks’.

‘But the woman chased me, more cruel
Than ever man I have met with.’¹⁴⁾

Het woord ‘man’ is hier ongelukkig gekozen omdat het te veel de tegenstelling man - vrouw oproept. Deze regels krijgen nu een heel andere betekenis dan die van Hendrik de Vries.

‘Now once more I saw the daughter.
Cloaked very severely,
Steep, with her eyes abashed,
She entered an ancient temple.’¹⁵⁾

Waar slaat ‘steep’ eigenlijk op? Op de dochter? Dat kan niet, hoewel het waarschijnlijk de bedoeling is geweest. Het is jammer dat Koningsberger niet een andere vertaling voor ‘steil’ heeft kunnen vinden. Indien zij in het ritme verwerkt kunnen worden, benaderen ‘uncompromising’ of ‘unbending’ de betekenis van ‘steil’ zoals het hier gebruikt is misschien beter, en bovendien kunnen zij op een mens toegepast worden. Maar waar is eigenlijk het nogal sterke ritme van Hendrik de Vries gebleven?

Beter geslaagd is de vertaling van een fragment uit Vergezichten en Gezichten van Vasalis. Hier is een poging gedaan om dezelfde vorm en, waar mogelijk, rijm te gebruiken. Vreemd, echter, zijn uitdrukkingen als: ‘the mistaken country’ voor ‘het verkeerde land’¹⁶⁾ en de regels:

‘The snake has with its poisoned tail
cut the bolt, pointed the trail,

13)

‘... Op de holten,
Overwaasd met raggig spinsel,
Groeiden korsten. Uit hun barsten
Gaarde zij 't witstollend bloed.’

14)

‘Maar de vrouw verjoeg mij, wreeder
Dan ik ooit een mensch ontmoette.’

15)

‘- Nu zag ik de dochter weer.
In een lange strenge mantel,
Steil, met nederwaartsche blik,
Trad ze een oude tempel binnen’

16)

‘Wij zijn door de achterdeur van 't paradijs
in het verkeerde land gegaan.’

[p. 248]

 

the backdoor is defeated,

 

the circle is completed.’¹⁷⁾

‘Pointed the trail’ is trouwens een toevoegsel van de vertaler, vermoedelijk om het rijm.

Een gedicht als Hallelujah van Guillaume van der Graft, dat in zo sterke mate uit klankspel en klankassociatie is opgebouwd, is niet volkomen bevredigend weergegeven. Dat dit meer aan onmacht dan aan onwil te danken is, blijkt uit vaak zeer geslaagde pogingen tot een dergelijk klankspel in het Engels, als b.v.

‘I asked God who made no sound
the sky knew of nothing
the light started running
it turned out to be rounded
round like a mouth
but I was confounded’

Door de ritmische herhaling van vokalen in ‘out’, ‘rounded’, ‘round’, ‘mouth’, ‘confounded’ bereikt de vertaler een effekt dat wel aan het draaien van de fietswielen in het Nederlandse gedicht doet denken.

‘het licht sprong op een fiets
het bleek wel rond te zijn
als een mond
maar ik verstond het niet’,

hoewel het beeld in het Engels enigszins anders is geworden.

Minder gelukkig is de uitdrukking ‘breakers of the sun’ voor ‘branding in de lucht’, die een dubbelzinnige indruk maakt. Beter ware geweest ‘breakers in the air’ of ‘in the sky’, ook trouwens dichter bij het Nederlands, of desnoods ‘breakers on the sun’ als de vertaler ‘sun’ niet wilde missen.

Het ritmisch evenwicht in de regels:

‘laten we ongelovig zijn’
‘laten we overbodig zijn’

is niet weergegeven door:

‘let us be sacrilegious’
‘let us be superfluous’

omdat de klemtonen in de woorden ‘sacrilegious’ en ‘superfluous’ an-

17)

‘De slang heeft met haar lange staart,
waarin zij 't ergste gif bewaart,
de achterdeur opengebroken,
de cirkel is gesloten.’

[p. 249]

ders liggen. Bovendien betekent ‘sacrilegious’ niet ‘ongelovig’ maar ‘heiligschennend’.

Over het algemeen is echter toch enige indruk van het ritmische spel van het gedicht gegeven.

Het is in de beperkte ruimte die ik tot mijn beschikking heb niet mogelijk, alle vertalingen van Hans Koningsberger in New World Writing uitvoerig te bespreken. Tot slot dus enkele algemene opmerkingen. Door het vaak experimentele karakter van de gedichten die Hans Koningsberger vertaald heeft, vallen de ongebruikelijkheden in zijn Engels minder op dan bij Vroman. Vermoedelijk zijn zijn vertalingen daarom voor buitenlanders aannemelijker dan die van Vroman. Van poëtisch standpunt bezien zijn ze m.i. zwakker.

De moeilijkheden waarmede de vertaler van poëzie wordt geconfronteerd zijn zeer groot. Gezien die moeilijkheden dwingen de pogingen tot vertalen respect af. Als vertegenwoordiging van de Nederlandse poëzie in het buitenland echter schieten de resultaten van deze pogingen vooralsnog te kort. (A. Roland Holsts vertaling van Grafschrift uitgezonderd). Het feit dat de Everest ‘onbeklimbaar’ geacht werd heeft nooit koene bergbeklimmers weerhouden het zogenaamd ‘onmogelijke’ te proberen. Moge de volharding van de vertalers eveneens met succes bekroond worden, opdat de Nederlandse poëzie op waardige wijze aan het buitenland voorgelegd kan worden.