De Gids. Jaargang 121

[p. 35]

Anton van Duinkerken
De gijzelaar Piet Geyl

Op 11 mei 1942 straalde de wereld van lente, maar de ochtend was nog kil. Precies een week tevoren werden in de morgenkou, die toen nog vinnig was, vierhonderdvijftig Nederlanders uit hun woningen gehaald en naar het klein seminarie Beekvliet te Sint Michielsgestel vervoerd, waar hun de inrichting van hun gemeenschap grotendeels bleef overgelaten door de bewakende macht, die weinig invloed uitoefende op hun tijdsindeling. Die gemeenschaps-vorming liep traag en met schokken. Maar er was bij alle angst, zelfs voor het leven, een voordeel, dat de honderd Amsterdammers niet genoten hadden, die juist tegen het begin van de maand mei waren teruggekeerd uit het concentratiekamp van Amersfoort. Zij hadden schrikbarende kou geleden. Wij gingen de zomer tegemoet. Uit de propvolle klaslokalen van het seminarie, waar onze bedden, boven elkaar gebouwd, de rommelige huiselijkheid van een mannensamenleving omgaven, konden wij van 's morgens tot 's avonds naar buiten. Een stuk van de tuin en heel het voetbalveld mochten wij als wandelruimte gebruiken buiten de twee speelterreinen, die omgeven werden door het gebouwen-complex. Zo vergaten wij enigszins onze compactheid van willekeurige mensenmassa in een overbewoond huis.

Voor ons klonk het bericht niet onverdeeld prettig, dat de z.g. Indische gijzelaars, na ruim een jaar in Buchenwald te hebben gezeten en vervolgens op het groot seminarie te Haaren te zijn ondergebracht, plotseling door een beschikking van de bezettingsoverheid aan ons gezelschap zouden worden toegevoegd. Wij hadden voor hen weinig levensruimte ter beschikking, maar zagen toch met spanning uit naar de aankomst van deze ervaren kampbewoners, onder wie velen van ons goede vrienden of bekenden zouden terugzien na ruim anderhalf jaar.

Hun aankomst werd een sensatie. Ze was voorafgegaan door de open-lucht-zitting van een commissie, bestaande uit Duitse officieren, die aan leden van ons gezelschap gelegenheid bood om argumenten te ontvouwen, waarop vrijlating kon worden toegestaan. Enkele mannen van boven de zestig, en een stelletje, die geparenteerd waren met N.S.B.-ers of diensten bewezen aan de Landstand, mochten de laan uit. Overigens verliep de vertoning als een toneelstuk, dat viel, omdat de spelers hun rol niet beheersten en de toeschouwers kou leden. Als besluit van deze plechtigheid kregen wij te vernemen, dat de gijzelaars uit Haaren samen met ons, doch in een afzonderlijke status, op Beekvliet zouden wonen. Ze kwamen.

[p. 36]

Terwijl wij nog wat onwennig rondliepen in de burgerkleren, waarin we waren opgepakt, zag het geroutineerde gezelschap eruit als een troep individualistische zigeuners, gekleed in geschenken, geschoeid met sandalen of lappen, gewend aan een brutaliteit, waarvan wij nauwelijks durfden dromen. Ze hadden twee vrachtwagens rommel achter zich aan, waar wij geen plaats voor konden maken, zodat het huis-harmonium van Wagenaar tegen de muur bij de pomp werd neergelaten, maar nauwelijks had het de bodem geraakt of de bezitter speelde er kerklied 303 op, dit is het Wilhelmus. Vervolgens hoorden wij de blanke top der duinen schitteren in de zonnegloed en hoewel dit lied misschien niet mooi is, kregen wij de tranen in de ogen.

Onderwijl had professor Geyl mij onder de wachtenden herkend en was mij de hand komen drukken. Nauwkeurig herinner ik mij de eerste woorden van ons gesprek na de begroeting. Ik vroeg aan Geyl: ‘Waarvan heb je het meeste last gehad in Buchenwald en Haaren?’ Hij antwoordde (ik herinner mij dit letterlijk): ‘Van de smoelen!’ Toelichting bleek nauwelijks nodig, want concentratie van willekeurige mensen levert aan de ondernemer het belang op van een collectieve uitdrukkings-bêtise. Hiertegen stelde Geyl zich teweer door het schrijven van verzen. Het is mogelijk, dat ze in het oog van hedendaagse verzenlezers geen grotere letterkundige verdiensten bezitten dan het lied betreffende de blanke top der duinen. Toch zou ik ze evenmin willen missen.

Ze zijn op verschillende manieren uitgegeven, maar eigenlijk nooit volledig bij elkaar gebracht. Twintig ervan verschenen onder de titel Het Wachtwoord nog tijdens de bezetting clandestien als achtste deel in de serie ‘Quousque Tandem’ bij de Bezige Bij. De volledigste bundel bevat er een en negentig en verscheen onder de titel O Vrijheid!... bij de medegijzelaar L.J.C. Boucher te Den Haag. Hieruit is thans een keuze van zesenveertig verschenen bij A.A.M. Stols onder de titel Het Leven wint altoos. De drie sonnetten over de executie van vijf gijzelaars op 15 augustus 1942, die reeds waren afgedrukt in het gedenkboek van het gijzelaarskamp Beekvliet, uitgegeven door H.A.M. Roelants te Schiedam, werden weggelaten uit de nieuwste bundeling, omdat ze blijkbaar volgens de mening van de auteur niet te handhaven waren bij toepassing van een strengere poëtische maatstaf dan hij in 1945 liet gelden. Hij vervolgt: ‘Wanneer ik zeg: “de poëtische maatstaf”, bedoel ik natuurlijk: mijn poëtische maatstaf. Er zou over poëtische maatstaven, tijdelijke en duurzame, exclusief-dogmatische en aan werk van verschillende aard aanpasbare veel te zeggen zijn. Maar daarvoor is dit de plaats niet.’

[p. 37]

Versta ik hem goed, dan ziet hij zijn jongste bundel liefst gemeten met een maatstaf, die aanpasbaar zou zijn aan werk van bijzondere aard. Deze verzen immers ontstonden niet uit de onweerstaanbaarheid van de aanleg, doch uit een dringende behoefte, te voorschijn geroepen door de omstandigheden. Zo dienen zij ook te worden bekeken. Het zijn verzen van een historicus, die er buiten zijn tijd in het kamp geen geschreven had en geen meer geschreven heeft, tenminste niet van openbare strekking.

Van geen tijdperk is de geschiedenis betrouwbaar te schrijven door iemand, die zich niet in de gemoedsuitingen van degenen die dit tijdperk beleefden, stijlkundig heeft verdiept. Geyl weet dit. Zijn Geschiedenis van de Nederlandse Stam wordt op verscheidene plaatsen pakkend gedocumenteerd met citaten uit verzen, verhalen en pamfletten of met berichten over kunstenaars, die de stemming van het ogenblik uitdrukten. Zouden wij van een soldaat onder Napoleon, die de tocht naar Rusland als gedwongen conscript had meegemaakt, een bundel gedichten bezitten, die zijn ervaringen en gedachten zo gemoedsgetrouw weergaf als de bundel van Geyl de ervaringen en gedachten van een gijzelaar tijdens de Duitse bezetting, dan zou de vraag, hoe deze verzen beoordeeld waren door letterkundige critici uit de jaren 1813-1825 op zijn hoogst een interessante begeleiding leveren bij onze kennisneming van hun inhoud. De verzen van Geyl werden bijzonder ongunstig beoordeeld door Jan Elemans in het dagblad De Tijd, omdat de criticus zich niet bereid verklaarde, de persoonlijke maatstaf van de verzamelaar (dit is de dichter) als ‘poëtisch’ te erkennen. Ik meen wel, dat zulk een afwijzend oordeel voor de smaak van de tijd verantwoord kan worden. Nochtans geloof ik, dat de snel ‘gedateerde’ sonnetten van Geyl juist krachtens hun datering en dateerbaarheid iets bewaren, dat in veel andere poëzie bij haar veroudering verloren gaat. Het zijn geen verzen van een echte dichter, zo men wil. Desnoods kan men hieruit besluiten, dat het geen echte verzen zijn. Wat ze daarbij op veel echte verzen vóór-hebben is, dat (behalve dan de ‘poëzie’) alles er écht in is. Wat de dichter vertelt, heeft hij beleefd. Hij vertelt het in verzen, omdat ze hem een eigenaardige kans gaven, zich los te maken van de ‘smoelen’. Ze boden hem gelegenheid, zijn gezicht te tonen. Doet hij dit uitsluitend aan het nageslacht, dan zal hij tenminste onder historici met een filologische knobbel voldoende dank verwerven om ongeschokt te kunnen blijven door de mening van uitsluitend ‘letter’ - kundige beoordelaars.