De Gids. Jaargang 121

[p. 138]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Ik bezit vrienden, die waarlijk geen ijdeltuiten zijn, doch niettemin alles dat over hen en hun werk verschijnt, in daarvoor bestemde plakboeken bewaren. Ik voor mij heb het nut daarvan nooit ingezien. Een enkele keer komt mij wel eens bij toeval iets onder het oog. Soms schuif ik het meteen ter zijde, soms begin ik het te lezen, maar breng het niet verder dan de eerste paragrafen. Of de kritiek gunstig is of het tegendeel daarvan, maakt voor mij geen verschil. Wat wel verschil voor mij maakt is de vraag wie de schrijver van de bespreking is. Van een Vestdijk lees ik alles, dat toegankelijk voor mij is, zélfs wanneer het bij ongeluk over mijzelf mocht handelen.

Men heeft tot nu toe meer geschreven over de verhouding tussen de criticus en het lezersvolk, dan tussen de beoordelaar en hen die hij beoordeelt. Wat er zo nu en dan tot de buitenwereld doordringt omtrent de tegenstelling kunstrechter en kunstbeklaagde, doet mij vermoeden dat het onder die heren niet immer botertje tot den boom is. Wel krijg ik de indruk, dat het bij de schrijvers kalmer toegaat, dan bij de schilders. Deze laatsten zijn over het algemeen van mening dat zij de schilderkunst in pacht hebben en dat het niets minder is dan een schaamteloosheid wanneer iemand niet tot de gildebroeders behorend, het waagt er een voorkeur of een oordeel op na te houden.

Het moge zijn dat de schrijvers zich minder gretig blootgeven, niettemin verfoeien ook zij, op een meer verborgen wijze, alles wat op kritiek duidt.

De begeerte in het openbaar geprezen te worden, heeft mij altijd nog méér verbaasd, dan de woede wanneer men in het openbaar gelaakt wordt. Wanneer ik niet zo onverschillig tegenover deze aangelegenheden stond, zou het mij liever zijn door een mij vreemde snoeshaan, die ik ongezien geringschat, uitgekafferd te worden, dan luid geprezen door een mij even vreemde snoeshaan, welke ik evenmin hoogacht.

Een ook maar gedeeltelijk redelijke schikking te vinden van de drie belanghebbende groepen: publiek, critici en kunstenaars, is tot heden niet gelukt en zal waarschijnlijk nooit gelukken, omdat de kunstenaars zo eigengereid en onhandelbaar zijn. Of liever, zij zijn in de meeste gevallen het slachtoffer van een zelfoverschatting, welke geen grenzen kent. Het is mij niet eenmaal, doch tientallen malen overkomen dat een schilder, een schrijver, een componist met een verbeten hardnekkigheid volhield, dat hij en hij alléén, de zin van zijn werk kon doorgronden en de betekenis ervan bepalen! Terwijl een nadere beschouwing van de verhouding kunstenaar-criticus ons leert, hoe in vele, in de meeste gevallen het de criticus is die aan de kunstenaar de ware, diepere zin, de betekenis en de waarde van zijn (des kunstenaars) werk openbaart. De schilderende, schrijvende, componerende ijdeltuiten worden in zulke gevallen bij voorkeur boos en zij zijn vrijwel nimmer in staat zich op te werken tot het simpele begrip dat hij die, in de scheppingsroes, een werk tot stand brengt, de allerlaatste is om dat te duiden en te schatten. Juist vanwege die roes, dat aandeel van het onderbewuste, dat aanvaarden van la part de Dieu.

De onoverbrugbare tegenstelling tussen kunstenaar en criticus is te diep om enkel voort te spruiten uit een afwijzend oordeel. De reden ervan schuilt in de, dikwijls tot een ware haat opgezweepte, angst van de kunstenaar voor de man die hem in zijn werk

[p. 139]

beter kent, die hem (door middel van dat werk) veel dieper doorgrondt, dan hij zichzelf. Niemand gevoelt zich prettig met de zekerheid dat een buitenstaander hem door heeft, ook al luidt het eindoordeel van die buitenstaander over hem gunstig. Welke eigenschappen er nodig zijn om een goed romancier, een goed dichter te maken, laat ik buiten beschouwing. Alleen mag als algemeen bekend beschouwd worden, dat de intelligentie daaronder verre van de voornaamste is. Terwijl een goed criticus het zonder een zeer scherp vernuft niet stellen kan. Het is mogelijk dat de een of andere criticus afgunstig is op de wonderlijke hoedanigheden welke de kunstenaar ingeschapen zijn, dikwijls heb ik daarvan niet vernomen. Doch bijna alle kunstenaars benijden de criticus zijn scherpzinnigheid, welke hem in staat stelt de ware zin te ontdekken in wat zìj argeloos schiepen.

De protesten tegen de kritiek, welke tot een geregeld verschijnsel in het kunstleven behoren, zijn dan ook niets anders dan periodieke uitbarstingen van kunstenaarsjaloezie, gericht tegen lieden die op een bepaald en beperkt punt hun meerderen zijn.

Wanneer ik dus bij toeval iets over mijzelf te lezen krijg en ik heb het geduld het ten einde te lezen, sta ik altijd verstomd over de afstand tussen wat ik bedoelde en wat mijn rechter er in leest. Het feit van lof of blaam blijft hier buiten beschouwing. Ik stel alleen vast dat ik nog nooit iets over mijn werk en dus over mijzelf las, dat volkomen overeenstemde met wat ik zelf dacht over de onderhavige tekst en de bedoelingen, welke daarin, naar mijn mening, tot uiting kwamen. Ik ben er mij dan ook duidelijk van bewust, dat zich in de loop der jaren een legende gevormd heeft, welke maar weinig punten van aanraking heeft met wat ik als de werkelijkheid beschouw. Wanneer ik, mijn natuurlijke neiging volgende, aanneem dat de goede critici gelijk hebben (voor zover er ooit van gelijk gesproken kan worden), rest mij geen andere slotsom dan dat mijn zelfkennis gering en van gering allooi is. Hecht ik daarentegen aan mijn persoonlijke voorstelling van mijn ontwikkeling van het verleden tot nu, moet ik, of ik wil of niet, besluiten dat de heren kunstrechters er, in weerwil van de intelligentie, welke ik hun hierboven toeken, in het wilde weg met de pet naar gooien. Aangezien het, volgens mijn ervaring, onmogelijk is die twee voorstellingen van zaken met elkander te verzoenen, blijft er maar één mogelijkheid: zich met de gehele aangelegenheid niet in te laten, zich geen besprekingen laten toezenden, deze niet lezen. Wanneer men ze per ongeluk ontvangt: niets van dien aard bewaren of verzamelen.

Zodat ten slotte alleen overblijft, de verhouding van de criticus als vriend en raadsman van het onbevangen lezersvolk.

De legendevorming, waar ik terloops over schreef, is een merkwaardig verschijnsel, voor de een vermakelijk, voor de ander ergerlijk; doch immer boeiend door zijn ongerijmdheid. Men geeft zich gewoonlijk onvoldoende rekenschap van de afstand tussen de werkelijke menselijke verschijning van een openbare figuur en zijn legende. De Kloosmythe, de Thymmythe, de Du Perronmythe hebben maar bitter weinig van doen met het ware wezen en het ware zijn van die schrijvers.

Een Du Perron bijvoorbeeld was veel natuurlijker en eenvoudiger en dus oneindig dieper en waarachtiger dan de halfmislukte semibarnabooth, die de legende van hem maakte. Wij allen zijn met onzichtbare schakels geketend aan een spookverschijning, die soms niets met ons gemeen heeft, op zijn best een karikatuur van ons gelijkt. Als wij het hoekje omgaan worden de banden tussen ons en hem geslaakt. Wij verdwijnen.

[p. 140]

Hij blijft achter en neemt, onder onze naam, zijn plaats in de geschiedenis in. Dit alles volgens de natuurwet (welke wij zegenen) dat de werkelijkheid vluchtig, de fictie bestendig is. Zodat wij onze troost moeten vinden in het aloude, doeltreffende spreekwoord: al is de waarheid nog zo snel, de leugen achterhaalt hem wel. Zo men tenminste troost nodig heeft! Een wijs man staat volmaakt onverschillig tegenover wat ‘men’ van hem zegt of denkt, zolang hij nog aanwezig en nog veel meer wanneer hij verdwenen is. Niets heeft enig belang dan de volmaakt redeloze mening van hen die van ons houden en die wij wederkerig liefhebben.

Nu rest mij nog te bekennen dat ik niet alleen een weerbarstig lezer ben ten opzichte van enig iets dat mijzelf aangaat (ik weet nooit raad met mijn figuur) maar ook een ongelovig krantelezer in het algemeen.

Het is mij in 1942 op een dag gebeurd, dat ik verslagen door al wat de pers ons voorzette, het besluit nam, uit zelfbehoud, mij enige weken van de dagelijkse lectuur te spenen. Toen ik na zes weken de inhoud van de dagbladen, welke ik terzijde gelegd had, vergeleek met later ingekomen berichten, bleek mij zonneklaar dat viervijfden van alles wat met veel poeha van zware koppen was medegedeeld, in het geheel niet of slechts voor een zeer klein gedeelte, waar was. Gedurende de oorlog heeft zich een vrijwel algemeen wantrouwen tegen de pers ontwikkeld: het papier is geduldig.

Ik voor mij vond juist die onafzienbare afstand tussen wat gebeurde en wat ons werd toevertrouwd, uiterst geruststellend en geheel in overeenstemming met mijn overtuiging dat de poëzie het, op den duur, wint tegen de wereld. Wij hebben jarenlang vrijwel uitsluitend op ficties geleefd en er ons wel bij bevonden. De dagelijkse waarheid zou ons verpletterd hebben. De legende heeft ons van de ondergang gered. Al de ellende is nu opgelost in het niet en boeiende en tegelijk opbouwende fantasieën vullen nu de geschiedenisboekjes.

Hoe is het mogelijk, dat in een bestaan waarin het niemand gegeven is tussen waarheid en leugen, tussen juist en onjuist, een volstrekte scheiding te maken, er nog iemand gevonden wordt die een verdrietige dag beleeft omdat in de Gasselte Nijeveense Nieuwsbode enige ontedere woorden over zijn roman werden afgedrukt? Terwijl daarenboven de kritiek evenals de roman onder het hoofd ‘fiction’ thuisbehoort.

Ik hoop ten slotte, dat allen die zich een min of meer duidelijk denkbeeld gevormd hebben over de aard en de taak van de kritiek, dat, door deze eenvoudige opmerkingen, verloren hebben. Duidelijke denkbeelden leiden altijd tot botsingen. Daarom is het de plicht van iedere welgezinde moralist, de grootst mogelijke verwarring te stichten.