De Gids. Jaargang 120

[p. 66]

Nieuwe boeken

Marga Minco, Het Bittere Kruid, met tekeningen van Herman Dijkstra. - Bert Bakker/Daamen, den Haag, Ooiervaarreeks 1957.

Het is een merkwaardig verschijnsel, dat twaalf jaar na het einde van de laatste oorlog boeken worden uitgegeven, die ons, tijdgenoten, weer scherp voor de geest brengen, wat zich in die vijfjarige nachtmerrie in Europa heeft afgespeeld. Nog kort geleden lazen wij het werk van een Nederlandse, die in het Engels te boek had gesteld hoe zij, de ter dood veroordeelde, in een Duitse gevangenis bleef leven, tot zij door de Russen werd bevrijd en de moeilijke terugtocht naar het vaderland kon beginnen, dwars door een chaotisch Europa, waar horden vluchtelingen de weg zochten.

In meer dan honderdvijftig duizend exemplaren werd het bekroonde ‘Geschenk’ door lezend Nederland ter hand genomen, De Nacht der Girondijnen, een boek over Westerbork in de volle afgrijselijkheid van hetgeen daar gebeurde.

Maar nu ligt hier Het Bittere Kruid, met de ondertitel ‘Een kleine kroniek’. En geen enkel oorlogsverhaal heeft mij zo diep ontroerd als dit bescheiden, stille boekje, dat het grote drama doet oprijzen achter de bijna fluisterende woorden. Want dit is de toon van een dichteres, die met de eenvoudigste middelen zichtbaar, hoorbaar, voelbaar maakt, hoe deze wereld-tragedie zich voltrok. Zonder hevige woorden, zonder een klacht, zonder de beschrijving van gruwelen suggereert zij een tijdperk, dat de zwartste verwording van de menselijke waardigheid inhoudt.

De schrijfster bereikt deze schoonheid, - want dat is het verwonderlijke, dat een werk over de gruwelijkste realiteit die wij kennen, een werk van schoonheid is, - door de ingetogenheid van haar expressie, terwijl haar waarneming onfeilbaar scherp is.

Het joodse gezin is uit Breda naar Amsterdam verhuisd na het begin van de bezetting. De vader gelooft dat hun niets zal gebeuren. Zij bewonen een huis in het ‘Judenviertel’ met een souterrain, waar het licht moet branden in de bedompte vertrekken. Op een morgen komt de vader met zijn jas aan, naar zijn dochter, die hij haar mantel brengt. De moeder komt achter hem aan, zij doen het licht uit. ‘In het halfduister gingen we bij het getraliede raam aan de straatkant zitten. Van daar uit konden we alleen de voeten der voorbijgangers zien. De eerste ogenblikken passeerde er niemand. Maar na een paar minuten zagen we grote, zwarte laarzen verschijnen, die een hard, klikkend geluid maakten. Ze kwamen uit het huis rechts van ons en ze gingen schuin langs ons raam naar de stoeprand, waar een auto stond. We zagen ook gewone schoenen naast de laarzen lopen. Bruine mannenschoenen, een paar scheefgelopen pumps en sportschoenen. Twee paar laarzen stapten langzaam, alsof ze iets zwaars te tillen hadden, naar de auto.

[p. 67]

“Er wonen veel mensen in het huis hiernaast,” fluisterde mijn vader, “Het is een rusthuis en er zijn nog al wat zieken bij.”

Een paar beige kinderlaarsjes bleven voor ons venster staan. De neusjes stonden iets naar binnen en de veters van het ene laarsje waren donkerder dan die van het andere. Het kind trok een voet omhoog en alsof het hinkelde sprong het ene laarsje voor ons raam heen en weer. Tot er zwarte laarzen bij kwamen. We hoorden de deur van het huis rechts dichtslaan. De laarzen zetten zich in beweging en wij keken toe hoe eerst de linker vooruit ging, dan de rechter, de linker, de rechter, van het raam vandaan, de linkerkant op. In het huis links van ons hoorden we de bel overgaan.’

Van twee huizen zijn nu alle bewoners weggehaald.

Later komt het meisje door de Lepelstraat, waar de vorige dag twee overvalwagens zijn geweest. ‘Overal stonden de deuren wijd open. Op een der treden lag een kinderhandschoen. Een deur hing uit haar voegen. Het paneel was versplinterd en de brievenbus hing scheef aan een spijker. Uit verschillende ramen wapperden de gordijnen naar buiten. Achter een raam zag ik een tafel die gedekt stond. Een stuk brood op een bordje. Een mes dat in de boter stak.

Plotseling begon het te waaien. De papieren dwarrelden over het asfalt, sloegen tegen de huizen aan. Vlak bij mij viel een deur dicht. Er was niemand naar buiten gekomen. Een raam klepperde. Het werd niet dicht gedaan. Een vensterluik sloeg. Voor ik de hoek omging zag ik iets op een deurpost. Het rode oog op het emaille plaatje van de nachtveiligheidsdienst.

De deur stond open.’

Dit is beschrijvingskunst van de hoogste orde. De schrijfster bereikt er een tweevoudig effect mee, de feitelijke realiteit van het wereld-beschamende gebeuren, èn de diepte van de distantie, welke na zoveel jaren deze onuitwisbare herinneringen verheft tot een grootse objectiviteit. Zij geeft de doodsangst, de gruwelijke verlatenheid nergens in directe weergave. Zij laat de omringende dingen spreken, door de simpele beschrijving, sober, voornaam en weldadig van eenvoud. Het is het opzienbarend debuut van een waarachtig kunstenares.

E.v.L.

Dr. W. Banning, Maatschappij, kerk en evangelie in drie perioden der Europese geschiedenis. - van Loghum Slaterus, Arnhem, 1957. 195 blz.

De Leidse hoogleraar in wijsgerige sociologie heeft dit boek geschreven om klaarheid te krijgen en te verspreiden over de samenhang van maatschappij, kerk en evangelie in het hedendaagse leven. Dit leidde uiteraard tot historische bezinning, die ongeveer het gehele boek in beslag neemt. Zij richt zich in het bijzonder op drie perioden: Middeleeuwen, Mercantilisme, Kapitalistisch Industrialisme. Deze worden primair sociologisch en eerst secundair historisch en theologisch beschouwd. De situatie wordt telkens in verband gebracht met de werkzame maatschappelijke krachten. In de beoordeling van de positie en de rol der kerken wordt in de eerste plaats aandacht gewijd aan hun houding ten aanzien van de sociale problematiek: hebben zij al dan niet getoond begrip te hebben voor concrete menselijke noden?

Het boek is met een opmerkelijk gevoel voor harmonische verhoudingen gecom-

[p. 68]

poneerd. Verleiding tot historische of theologische uitweiding moet op tal van plaatsen bestaan hebben, maar de schrijver biedt er weerstand aan en houdt de grote lijn van zijn verhaal in het oog. Systematiek in de behandeling der stof, overzichtelijkheid bij de bespreking van synchrone situaties (verschillende landen; verschillende kerken); duidelijke opsommingen van kenmerkende trekken, van verkregen resultaten doen die lijn voortdurend ook voor de lezer klaar uitkomen. Men heeft overal het gevoel, bij een volmaakte docent in de leer te zijn. Dit zijn, zou men kunnen zeggen, nog slechts formele verdiensten. Maar de waarde van de inhoud is er mee in overeenstemming. In beknopt bestek wordt de kennelijke vrucht van langjarig studeren en nadenken aan de lezer aangeboden en aan zijn bewondering voor het hoe paart zich snel erkentelijkheid voor het wat.

Er is echter nog meer. Men beleeft in dit boek in de duidelijkst denkbare vorm de bekoring van het ethos der wetenschappelijkheid, waaraan de schrijver ter gelegenheid van een bespreking van het scientisme treffende woorden van waardering wijdt. Men constateert ruimheid van blik, alzijdigheid van belangstelling, onbevangenheid in het oordeel, bereidheid tot aanvaarding van alle zich aanbiedende conclusies, hoezeer ook afwijkend van gangbare meningen, souvereine onaandoenlijkheid voor eventueel op te roepen ergernis of bevreemding, vermijding van verabsoluteringen en generaliseringen, helder besef van de pluraliteit van oorzaken, voorzichtigheid in, waar nodig onthouding van, het uitspreken van een oordeel.

Een knap boek van een wijs man, voor het geven van een summier overzicht van de inhoud (die zelf al een beknopte samenvatting is) te rijk en ten aanzien waarvan detailcritiek onpassend zou zijn. Men kan slechts de dringende raad geven, het te lezen.

E.J.D.