De Gids. Jaargang 120

[p. 227]

J. Greshoff
Alfons de Ridder alias Willem Elsschot
Bij zijn 75ste verjaardag op 7 mei a.s.

De voorstelling van een aanvankelijk miskende Willem Elsschot is onjuist en daarom mag men ook geen geloof hechten aan de opvatting dat hij pas zo rond 1930 ‘ontdekt’ zou zijn. De waarheid is dat Elsschot van het begin af op zijn juiste waarde geschat werd en onmiddellijk een groep getrouwe bewonderaars om zich verzamelde. Daar was om te beginnen al ‘Villa des Roses’, dat aan Cyriel Buysse gezonden, door deze ervaren kenner zonder een zweem van aarzeling in Groot Nederland geplaatst werd. Bij de verschijning in dat maandblad viel het werk op. De kritiek was over het algemeen gunstig. Het boek beleefde twee drukken. Vermeylen noemde het (5 november 1913) ‘een meesterwerk’.

Hierop volgde de novelle ‘Een Ontgoocheling’, stelselmatig onderschat en eerst door Elsschot's lijfbiograaf met de nodige aandacht behandeld. Het boekje, voor de oorlog geschreven, verscheen pas in 1921, in België en in een onooglijke uitgave. Ditzelfde geldt van ‘Lijmen’ dat in 1924 bij de Antwerpse toneeluitgeverij L.A. Janssens en Zonen het licht zag. ‘De Verlossing’ kwam in 1921 uit bij Van Dishoeck.

Door de oorlog, door de keuze van onbekende uitgevers en door wellicht nog andere oorzaken, genoten de drie boeken volgende op Elsschot's opvallend debuut, weinig aandacht. Zeker veel minder dan zij verdienden. Doch men moet daarbij niet vergeten dat zijn gemeente benoorden en bezuiden de Moerdijk hem trouw bleef. Deze was niet omvangrijk, maar overtuigd en geestdriftig. Willem Elsschot zelf echter had aan die beperkte kring van vertrouwden niet genoeg. Het gebrek aan belangstelling in breder kring, drukte hem sterk ter neer. Hij was (en is) een gespleten natuur en dus een onzeker man. De noodzaak om een aangroeiend gezin te onderhouden dreef hem meer en meer naar een wereld waarin

[p. 228]

hij zich in zekere zin thuis voelde (anders had hij er niet zoveel in kunnen bereiken), doch waar hij zich tegelijkertijd voor schaamde. Het schrijven van ‘Lijmen’, een verbitterde satire op zijn eigen bedrijf, was geen letterkundige oefening, geen spel, maar een wanhopige poging om zich van een diep schuldgevoel te bevrijden. Toen ik hem enige jaren na de eerste wereldoorlog sprak, beklaagde hij zich niet over de geringe bijval van ‘De Verlossing’ of ‘Een Ontgoocheling’, maar uitsluitend over de mislukking van ‘Lijmen’. Fons de Ridder is zeker niet boven lof of blaam verheven, maar ook nuchter genoeg om de betrekkelijkheid van beide reacties in te zien. Wanneer de onverschilligheid tegenover ‘Lijmen’ hem ontmoedigde, was dat niet uit gekwetste ijdelheid, doch alleen omdat het hem blijkbaar niet gelukt was zijn kunstenaarschap zo fraai en onafwijsbaar te verwezenlijken, dat het zijn koopmanschap zin gaf én naar de tweede plaats verwees.

Hij had toen, (ik spreek van omstreeks 1930) afstand gedaan van iedere letterkundige eerzucht. Met de wrange humor hem soms eigen sprak hij over zijn literair verleden, dat maar beter verleden kon blijven, aangezien toch niemand belang stelde in zijn schrijverij. ‘Het is niet mooi genoeg, denk ik,’ was een van zijn geliefkoosde opmerkingen, met een nadrukvan-verachting op ‘mooi’, of hij redeneerde koppig: ‘Ik schrijf niet meer, want waarom zou ik schrijven als niemand lezen wil wat ik schrijf.’ Drie vrienden, Ary Delen, Jan van Nijlen en ik zijn er, niet zonder moeite, tenslotte in geslaagd hem over deze waanvoorstelling heen te helpen. Ik sprak voor de Hilversumse radio over hem en werkte die tekst uit tot een bijdrage voor Groot Nederland. Men (Menno ter Braak en, herhaaldelijk, Elsschot's levensbeschrijver Frans Smits) heeft mij meer dan eens verweten dat ik bij die gelegenheid te hard van stal gelopen ben. Ten eerste heb ik van nature iets tegen traag en gemelijk mijn stal uit te kruipen, maar ten tweede vergaten zij, die feitelijk gelijk hadden, dat ik krachtdadig te werk moest gaan om twee weerstanden te overwinnen: de onverschilligheid van een nieuw, naoorlogs publiek dat de bijval van ‘Villa des Roses’ geheel vergeten was, èn de moedeloosheid van een schrijver die angstig zocht naar een tegenwicht voor een winstgevend bedrijf dat hem tegelijkertijd heftig aantrok en hevig tegenstond.

De tien jaar tussen het schrijven van ‘Lijmen’ (beëindigd 20 januari 1923) en ‘Kaas’ (1 maart 1933) waren de belangrijkste van zijn leven omdat daarin, na een tijd van vertwijfeling, de innerlijke noodzaak van zijn schrijverschap zich onmiskenbaar openbaarde.

Kort nadat het mij gelukt was ‘Lijmen’ van de kleine plaatselijke

[p. 229]

Belgische uitgever naar een belangrijke Nederlandse over te brengen, bleek duidelijk dat de geringe belangstelling in geen enkel verband stond met de aard en de waarde van het boek. Onmiddellijk kreeg hij weer een brede schare van geestverwanten om zich heen verzameld. Het evenwicht in zijn innerlijk leven werd daardoor hersteld. Naast het succes-in-zaken dat hij nastreefde en verfoeide, kende hij nu als heerlijke vergoeding het succes-in-de-kunst waar hij immer innig naar verlangde, doch waarin hij niet recht durfde geloven. Want de zakenman Alfons de Ridder moge brutaal en zonder pardon zijn, de kunstenaar Willem Elsschot is bescheiden, aarzelend én weerloos. Hoe hard de Ridder in zaken was is mij niet slechts herhaaldelijk, verbitterd en tot in bijzonderheden, medegedeeld door hen die met of onder hem gewerkt hadden, maar ook duidelijk geworden uit zijn eigen opmerking. Toen ik hem vroeg: ‘Zijn de feiten in “Lijmen” verteld werkelijk gebeurd?’, antwoordde hij mij: ‘Ja, in hoofdzaak wel; alleen heb ik er veel moeten àfdoen, veel moeten verzachten, want anders had niemand mij geloofd.’

Dit dubbelleven van Elsschot-de Ridder is een van de boeiendste verschijnselen, welke ik ooit mocht waarnemen.

Hij zou in zaken iemand vervolgen tot die de laatste centimen welke hem toekwamen betaald had. Maar aan de andere kant gaf hij, zonder enige aarzeling en met een zichtbaar plezier, grote sommen aan jonge mensen die het bitter nodig hadden. Hij heeft mij meer dan eens gezegd: ‘Als je soms iemand weet die in de penurie zit, laat het mij dan vooral dadelijk weten.’ Hij was tezelfder tijd, maar op verschillend gebied, zéér op de penning en zéér vrijgevig.

Daar Willem Elsschot een onafhankelijk man is laat hij zich door niemand bedillen. Ik dineerde eens met hem te Brussel, toen hij mij aan het dessert zeide: ‘Nu ga ik even een kwartiertje voor de radio praten en kom dan hier terug; wacht op mij.’ Hij kwam terug, maar niet na een goed kwartier, doch na enkele minuten. ‘Wat is er gebeurd?’ vroeg ik. ‘Die hommels wilden niet dat ik dat gedicht “Moeder” voorlas en toen heb ik gezegd: stik.’

Een ander maal reisde hij van Antwerpen naar Hilversum. Doch voor niets. Want toen men ook daar weer een verandering in zijn keuze wilde maken, zei hij ook weer ‘stik’ en nam de trein terug. Men kan alles van Elsschot gedaan krijgen als men zijn vriend is en weet hoe hem aan te pakken, en in het geheel niets wanneer men eigengereid of hooghartig tegen hem optreedt.

Tot ik in 1939 Brussel verliet heeft hij mij ieder nieuw boek voorgelezen.

[p. 230]

Een enkele maal kwam hij dat bij mij doen, maar meestal togen wij naar Antwerpen. Het kleine gezelschap wisselde nogal eens. Soms was Menno ter Braak er bij, soms Jan van Nijlen, soms Bob van Kampen en niet te vergeten Ary Delen. Deze voorlezing had iedere keer hetzelfde verloop. Elsschot begon rustig, langs zijn neus weg te lezen. Op de enig juiste wijze waar het zijn werk betrof. Hij liet zonder enige nadruk toe te passen, toch ieder woord tot zijn recht komen. Hij beoefende volmaakt, doch zonder er zich bewust van te zijn, de moeilijke en zeldzame kunst van wat ik noem: het naar-beneden-lezen. Ik bedoel daarmede het tegenovergestelde van wat een declamator doet als hij een tekst door stembuiging, gevoelstoon en gebaar dramatischer en retorischer maakt dan die van nature reeds is. Dit is aandikken. Elsschot's nuchtere, onverschillige leeswijze werkte vermagerend. En zó behoorde het ook te zijn. Maar zodra hij aan een droevig tafereel toe was, begon zijn stem te haperen. Hij slikte en slikte, terwijl de tranen zijn ogen befloersten. ‘Lees jij even verder,’ zei hij dan tegen wie naast hem zat en schoof hem het handschrift toe. En dan las Van Nijlen of ik een paar bladzijden tot we over de gevoelige plek heen waren. Tegen die tijd had Elsschot zich hersteld. ‘Geef maar weer hier’.... Dit merkwaardige en voor Elsschot kenmerkende verschijnsel deed zich herhaaldelijk voor bij alle boeken die hij mij voorlas: ‘Kaas,’ ‘Tsjip’, ‘Het Been’ en ‘Pensioen’.

Niemand die ooit zaken gedreven had met Alfons de Ridder zou hem herkend hebben in de weerloze, overgevoelige Willem Elsschot, die overstuur raakte door wat hij zelf schreef. Men moet hierbij bedenken dat Elsschot, ontdaan van iedere verbeeldingskracht, geen handelingen, geen personaadjes bedenkt, maar dat ieder woord uit zijn werk in onmiddellijk verband staat met een persoonlijke ervaring. In ‘Tsjip’ bijvoorbeeld heeft hij zelfs de namen niet veranderd. De man met wie zijn dochter trouwde heette, zowel in het boek, als voor de burgerlijke stand: Jan Maniefsky.

Elsschot heeft mij tientallen kostelijke verhalen verteld. Ik zal het tot mijn laatste snik blijven betreuren, dat hij het daarbij liet en verzuimde ze op schrift te stellen. En als men mij vraagt waar het geheim ligt van zijn kunst, welke op die van geen ander lijkt, zou ik zeggen: in die unieke mengeling van keihardheid en diepe innige weekheid. In zijn hardheid gevoelen wij de zachte kern. In zijn zachtheid de harde pit. Hij is als mens en als kunstenaar gelijk het leven: wreed en teder, onverschillig en aanhankelijk, strijdvaardig en weerloos. En dit alles niet afwisselend maar tegelijkertijd.