De Gids. Jaargang 119

[p. 482]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Kunst en Natuur

De Toneelgroep Theater te Arnhem heeft, kort na elkaar, twee belangrijke stukken gebracht. Van de Zwitserse toneelschrijver Friedrich Dürrenmatt zagen wij ‘Het bezoek van de oude dame’, in regie van Elise Hoomans, en kort daarna werd in Amsterdam de eerste voorstelling gegeven van ‘Het dagboek van Anne Frank’, in regie van Karl Guttmann.

Niet alleen is elk van deze stukken op zichzelf van uitzonderlijk gehalte, maar ook is het boeiend deze twee toneelmanifestaties, die niets met elkaar gemeen hebben, onderling te vergelijken. Uitgangspunt en werkwijze zijn bij Dürrenmatt diametraal tegenovergesteld aan het toneelspel, dat wij als ‘Het dagboek van Anne Frank’ te zien kregen.

‘Het bezoek van de oude dame’, dit voorjaar voor het eerst in Zürich opgevoerd, heeft Dürrenmatt doen kennen als een der meest intrigerende figuren van het hedendaags toneel. Amsterdamse studenten hebben enige tijd geleden van hem ‘Het huwelijk van de heer Mississippi’ gespeeld en toen reeds de aandacht gevestigd op een zeer originele geest, die nieuwe wegen zocht voor de dramatische kunst. Met zijn jongste stuk heeft Dürrenmatt een bizar gegeven tot een verrassende satire uitgewerkt.

Een jong meisje is op haar zeventiende jaar als ongehuwde moeder verlaten door haar minnaar Alfred Jil. Om aan verplichtingen van het vaderschap te ontkomen, heeft Jil twee dorpsgenoten omgekocht en ze laten getuigen dat het meisje ook met hen betrekkingen onderhield. Zij is tot prostitutie vervallen, maar later gehuwd met een schatrijke oliemagnaat die haar zijn miljoenen nalaat. Als oude vrouw keert zij naar haar geboortedorp, Güllen, terug, om zich te wreken. Güllen verkeert in

[p. 483]

de grootste armoede en de multimiljonnaire belooft het dorp een miljard te schenken, op voorwaarde, dat Alfred Jil wordt gedood.

In haar wonderlijk gevolg van ex-echtgenoten, vrij-gekochte gangsters en twee blinde eunuchen (de dorpelingen die meineed pleegden) heeft zij de doodkist voor de geliefde van haar jeugd al meegebracht. Zij leeft nog slechts voor haar wraak, en het dorp, dat het eerst voor Alfred Jil heeft opgenomen, bezwijkt heel langzaam voor de verleiding van het geld. De mensen ontwikkelen een plotselinge afschuw van het onrecht, dat vroeger in hun midden heeft plaatsgehad. Zij gaan in afwachting van het komende vast op afbetaling kopen. Om Jil heen ontstaat een dreigende leegte.

En nu gaat hij pas beseffen, hoe groot zijn schuld in het verleden is geweest. Hij tracht nog te vluchten, maar men laat hem niet ontsnappen. Dan legt hij zich neer bij de naderende dood, die aan hem voltrokken zal worden. Met vrouw en kinderen maakt hij een afscheidstocht in de auto die zijn zoon vast heeft gekocht. Hij offert zichzelf. Hij wordt gedood. Zijn individuele schuld leidt tot een nog schrikwekkender collectief misdrijf.

Dit vreemde, maar fascinerende gegeven heeft Dürrenmatt uitgewerkt tot een grimmige satire, in de zin van een antieke tragedie, zoals Medeia. Hij maakt het echter tot een spel van déze tijd door zijn originele toneeleffecten: de trein die onzichtbaar maar door geluids-decor zeer suggestief over het perron van het vervallen station rijdt, - het bos, dat oprijst, voorgesteld door dorpelingen, die de bomen zijn. In dit bos gaat de oude vrouw met Alfred Jil herinneringen ophalen van hun liefde. Hij bedankt haar voor de kransen, die reeds bij zijn doodkist prijken en die zo ‘deftig’ zijn. Beklemmend suggereert de schrijver de macht van de wraakgodin, waaraan het hele dorp ten offer valt.

Er zijn in dit stuk elementen van de pure draak, maar tevens hanteert Dürrenmatt op virtuoze wijze zijn perfect gevoel voor dramatische verhoudingen en door het absurde van zijn gegeven onthult hij de duistere mogelijkheden in de mens. Hij doet dit zo overtuigend, dat hij zich zelfs humor kan veroorloven. De gestalte van de oude dame met haar zonderling gevolg van ontmenselijkte wezens is een der merkwaardigste creaties van de toneel-litteratuur. Een sinistere moraliteit, al beweert de schrijver dat hij een wereld wil scheppen en geen moraal.

Een stuk als dit met zijn geheel nieuwe mengeling van expressionisme, surrealisme, tot het koor van de antieke tragedie aan het slot toe, stelt de allerhoogste eisen aan de regie. Elise Hoomans heeft hier een meester-

[p. 484]

stuk volbracht, zowel technisch als artistiek. Willy Haak gaf in de titelrol deze wraakgodin volledig het dwingende prestige, waaraan gehoorzaamd moet worden. Richard Flink overtuigde als de onnadenkende dorpeling, die later zijn grote schuld gaat beseffen. Hij had sublieme momenten als de enige mens die vermocht te ontroeren. Dürrenmatt heeft zijn stuk één figuur onthouden: de enkeling die voor vergeving zou pleiten. Hard en onverbiddelijk is de magie van het geld. Dat geeft dit intrigerende stuk zijn koude maar machtige monumentaliteit.

Hoe anders is ‘Het dagboek van Anne Frank’, dat het amerikaanse echtpaar Hackett tot een toneelspel heeft omgewerkt, en dat Anti Westerling vertaalde. Anne begon haar dagboek op 12 juni 1942, toen zij haar dertiende verjaardag had gevierd. Kort daarna vlucht het Joodse gezin naar het Achterhuis, een gedeelte van het kantoorgebouw dat Otto Frank aan de Prinsengracht bij de Westerkerk bezit. Samen met het gezin Van Daan en de tandarts Dussel houden zij zich hier meer dan twee jaar schuil, tot op 4 augustus 1944 de Grüne Polizei een inval doet en ze weghaalt.

Allen zijn omgekomen, behalve Otto Frank, die na de bevrijding terugkomt in het Achterhuis en daar het Dagboek vindt van zijn dochtertje.

Bij de première in het Amsterdamse De la Mar Theater heeft zich een bijna ondragelijke ontroering meester gemaakt van alle aanwezigen, die daar het verleden voor zich zagen terugkeren. Er zijn mensen geweest, die deze voorstelling niet wilden zien, en ofschoon zij ongelijk hebben is het verklaarbaar, dat zij vreesden voor gebrek aan piëteit, voor het op de planken ‘spelen’ van wat eens afzichtelijke werkelijkheid was. Zij hebben ongelijk, omdat in dit spel iets ontzaglijk groots tot ons komt, omdat wij hier de diepte van het leven op nooit te evenaren wijze gewaarworden.

In de simpele gebeurtenissen van het dag aan dag-leven van acht mensen, opgesloten in een beperkte ruimte, zien wij hun bestaan als het ware in kaart gebracht. Hun benardheid van niet naar buiten in de frisse lucht te kunnen gaan, hun dodelijke angst, ontdekt te worden, hun mateloze geïrriteerdheid door het aanhoudend in elkaars gezelschap te moeten blijven, het zich voortdurend moeten aanpassen aan de gemeenschap, maar ook de saamhorigheid bij de aangrijpende Chanoeka-viering, de laaiende vreugde bij het bericht dat de invasie is begonnen. Dit mozaïek van stemmingen, moedeloosheid en hoop, wordt overglansd door de stralende aanwezigheid van het jongemeisje, dat wij van een mager, hoekig kind zien ontluiken tot een bekoorlijke jonge vrouw, als zij door de liefde is aangeraakt.

[p. 485]

Anne is het, die de hevigheid van te leven doet voelen door haar opstandigheid, haar invallen, haar hartstochtelijk zoeken van schoonheid, èn haar gevoel voor humor. In de troosteloze opgeslotenheid, met het banale gezelschap van humeurige, vitterige mensen, met de afschuwelijke hygiënische omstandigheden en de steeds erger nijpende honger, is het dit kind met haar felle leefkracht, dat haar geloof in de innerlijke goedheid van de mens behoudt, al zal die pas in de verre toekomst zich doen gelden.

In haar dagboek zegt zij, dat zij later een beroemd schrijfster wil worden. ‘Ik wil nog voortleven, ook na mijn dood.’ Als zij deze zaal had kunnen zien, - de Koningin en de Prins in hun loge, - de mensen wie de tranen over de wangen stroomden, dan zou zij weten, dat haar wens in vervulling is gegaan.

Karl Guttmann heeft met uiterste behoedzaamheid en bewonderenswaardige kunde deze aangrijpende voorstelling geleid. Robert de Vries als Otto Frank was de steun en de leider van de opgejaagde vluchtelingen; met zijn vaste rust en wijsheid bedaarde hij telkens de stormen. Het is de mooiste rol die hij ooit heeft gespeeld. Maar allen, allen waren levens-echt. Ook Jules Croiset als de jonge Peter die van Anne gaat houden. Anne zelf werd gespeeld door Martine Crefcoeur, leerlinge van de toneelschool in Maastricht, die het veulen-achtige, de levensdrang en de behoefte aan vrolijkheid van haar eigen leeftijd meebracht en die herhaaldelijk ontroerde met haar heldere kinderlijke stem en pathetische ernst.

In het indrukwekkend-sobere decor van Boris Aronson bereikte de voorstelling een zeldzame grootheid. De dramatisering van een meisjesdagboek heeft in deze met innige piëteit gebrachte opvoering een gehele zaal onafgebroken in zijn ban gehouden in een der hevigste emoties die het toneel kan schenken.

Dürrenmatt gaf een feilloos geconstrueerde satire van de duistere elementen in de mens. De toneelbewerking van Het dagboek van Anne Frank is een aaneenschakeling van taferelen, zonder andere samenhang dan de door de dood uitgestrekte hand, maar uit deze dreigende werkelijkheid blijft ons die kinderlijke meisjesstem bij, die zegt: ‘Ondanks alles blijf ik geloven in de innerlijke goedheid van de mens.’

Dürrenmatt zegt over zijn stuk: ‘Was Kunst ist, muss als Natur erscheinen.’ Het Dagboek is natuur, die ons de hoge ontroering geeft van kunst.

De Toneelgroep Theater heeft met deze twee sterk divergerende stukken, beide zo eminent geregisseerd, en in een zo prachtige bezetting, de hoogste lof verdiend.