De Gids. Jaargang 119

[p. 478]

J.W. Hofstra
Kroniek van het proza

Vuurslaan in de mist

Een van de aanhalingen die dienen als motto's voor het boek, waarmee E.S. Willards als romanschrijver gedebuteerd heeft bij P.N. van Kampen, Amsterdam en dat als titel draagt: Mijn moeder werd opgehangen, luidt: ‘...en zal uw handelwijze op uw hoofd doen neerkomen...’ Het is een korte tekst uit Joël, het 3e hoofdstuk, en luidt in een andere, nauwkeuriger vertaling: ‘...Maar uw gedrag stort Ik terug op uw eigen hoofd.’ Het zal geen toeval zijn dat de man, die de onmiddellijke aanleiding is in het boek van de verschrikkelijke ontdekking van de hoofdpersoon dat zijn moeder als moordenares van haar minnaar is opgehangen, een naamgenoot is van de profeet. Deze Joel Fear - ook voor de achternaam geldt het: nomen est omen - is een goede kennis van een zekere Reynold Marden en begint zich hoe langer hoe meer aan deze op te dringen. Marden is een jongen van negentien jaar, die niets moet hebben van de overdreven en volgens hem onnatuurlijke belangstelling voor echtscheidingsaffaires, spoorwegongelukken en moordzaken, waarvan Joel Fear altijd vol is. Maar als dan een zekere Diana Thompson wegens moord zal worden opgehangen - het verhaal speelt in Londen - en de vriend dan aan Reynold vraagt of hij met dit doodvonnis accoord gaat, antwoordt hij: ‘Ja. Voor mijn part hangen ze haar op. Het is een rotgewoonte. Maar als je het precies wilt weten, ik houd niet van dat halfzachte gedoe en dat hysterische gejammer. Dit is Engeland en niet Frankrijk of een van die andere landen, waar ieder half gek wijf er met een paar jaar afkomt of minder, als ze een vent overhoop schiet, omdat ze het toevallig op haar heupen heeft.’ Dan openbaart Joel Fear, Reynold, dat diens moeder is opgehangen: ‘net als Diana Thompson morgenochtend wordt opgehangen, als er geen wonder gebeurt.’ Fear's vader had een hobby. Hij

[p. 479]

knipte alle verhalen over moord en doodslag, alle sensatieartikelen uit de kranten, sorteerde die zorgvuldig en bezat aldus een keurig archief over alle soorten misdadigers. Toen hij de naam hoorde van de vriend van zijn zoon, schoot hem te binnen dat een zekere Joyce Marden vijftien jaar tevoren ter dood veroordeeld was wegens moord, en opgehangen.

Reynold's reacties op deze aankondiging vullen het gehele boek. Hij zegt: ‘het is een aparte gewaarwording als je dat te horen krijgt, en dan overdrijf ik niet.’ Van stonde aan laat het hem niet meer los. Hij weet niet beter of zijn moeder is, toen hij vier jaar oud was, gestorven. Zijn vader is gesneuveld. Hij woont in bij zijn oom en tante, doodfatsoenlijke, eerlijke engelse burgermensen, die de jongen als hun eigen zoon hebben beschouwd; zij hebben hem door een leugen de waarheid willen besparen.

Willards' boek is één grote monoloog tegen een meisje, dat hij in een bar heeft leren kennen en van wie hij veronderstelt dat zij de enige is die hem min of meer begrijpt. Hij vertelt en vertelt maar. Steeds weer hetzelfde. Hij doet inderdaad wanhopige pogingen om een vreemde te laten zien hoe het er bij hem van binnen is komen uit te zien na die allerwonderlijkste ontdekking dat zijn moeder is opgehangen. Hij prest Joel Fear hem alle knipsels te verschaffen die op het proces betrekking hebben; hij ondervraagt een ieder die hij te pakken kan krijgen en die bij die afschuwelijke geschiedenis, direct of zijdelings, betrokken is geweest. Hij wordt een levende aanfluiting van zijn brute reactie op Joels vraag hoe hij tegenover de doodstraf stond. Hij gaat zich uit de weinige gegevens die hij heeft, zijn moeder voor ogen stellen; hij begint zich met haar te identificeren. Maar hij doet dat als een jongen. Als een voor zijn leeftijd wel zeer kinderlijke jongen. Hij spreekt het jargon van een zestienjarige. Hij kletst maar door, hij gooit dat afschuwelijke feit om en om als een hond die met een been speelt, waarvan hij weet dat er geen vlees meer aan zit. Het knagen alleen is al een voldoening. Reynold Marden heeft een zeer, een uiterst beperkt zicht op zichzelf en de mensen die hem omringen. De laatsten blijven vage schimmen. De oom en tante reageren nauwelijks als hij hun openbaart de waarheid omtrent zijn moeder te weten. Met zijn onuitgegroeide verstand interpreteert hij vaak de reacties van anderen verkeerd. Hij tobt en dubt, hij denkt en redeneert, steeds op dezelfde manier, steeds zichzelf tegensprekend, in voortdurende verwarring formules trachtend te vinden die hem het raadsel: leven en dood, nader zullen brengen. Hij lijkt op een man die, zonder zichzelf een ogenblik respijt te gunnen, het rooster van de haard schudt in de hoop dat het vuur hoog zal oplaaien. Het resultaat is dat de kooltjes - de woor-

[p. 480]

den - in de asla vallen en doven. De paar die blijven gloeien, veroorzaken geen warmte, alleen een rozig tintje... De prater, of liever de schrijver, blijft zolang bezig met schudden dat het geluid irriterend gaat werken. Men zou geneigd zijn hem toe te voegen: laat dat vuur nu eens met rust. Die kolen moeten aantrekken. Geef ze even de tijd om bij te komen. Neem er afstand van. Maar neen. De jongeman verdooft zichzelf met het geluid van het heen en weer schuddende rooster en staart met doodmoe geworden ogen naar de smeulende kooltjes. In zijn jongensuniversum - ik zei u al dat Reynold Marden zéér jong is voor zijn leeftijd, geestelijk althans - doet hij allerlei ontdekkingen. Een paar voorbeelden: ‘Je kunt dat soms hebben, dat je iets weet, hoewel je nog niets weet. Het komt een enkele keer voor. Er is niets, waar je bepaald op af kunt gaan, en toch heb je plotseling zekerheid. Ik weet niet of ik dat toen in werkelijkheid al eerder had ondervonden... Het gekste is, dat je er eigenlijk niets van gelooft, hoewel je er zeker van bent, dat ieder zorgvuldig gekozen woord op waarheid berust. Het gaat je bevattingsvermogen te boven en tegelijk is het, of iets in je er zich tegen verzet, zodat je je met alle geweld moet dwingen te luisteren...

Over letterlijk alles wat Reynold Marden aangaande zijn moeder hoort, spreekt hij zich in dier voege uit. Zijn haat tegen de doodstraf verwijdt zich langzamerhand tot zijn omgeving, zijn land, de wereld, alle mensen, het bestaan, het leven. Allengs gaat hij in een staat van algehele walging verkeren. ‘Het leek er veel op, of het verlangen niet meer te leven en de wil te leven een potsierlijke krijgsdans opvoerden of in allerlei verkledingen een wedstrijd hielden, waarvan de uitslag nog niet was te voorzien.’ Door vrienden wordt hij aangemoedigd iets te doen. ‘Aan de drank gaan of Mohammedaan worden of een bom in het Lagerhuis gooien.’ ‘Ik moest mijn rancune als het ware tot explosie brengen om me er van te bevrijden.’

Door dezelfde schimmige, klassiek ‘slechte’ vrienden komt hij in het bezit van een revolver. Het einde is dat hij de oorspronkelijke aanstichter van al het rampzalige, Joel Fear, vermoordt op dezelfde wijze als zijn moeder haar minnaar doodde. Ook de zoon zal dus worden opgehangen. Zijn onuitgesproken monoloog - hij heeft gedurende het ganse proces geweigerd een mond open te doen - vormt de inhoud van Willards' roman.

De schrijver heeft een wel zeer smalle basis gekozen voor zijn verhaal. Een al te smalle basis. Zo men al een beeld krijgt van de gedachten van de jongen omtrent de doodstraf - dat kan wel niet anders nadat hij er bladzijde na bladzijde over heeft doorgepraat - slechts één ding wordt

[p. 481]

de lezer geheel duidelijk. Reynold Marden behoort tot de Rock and Rolljeugd, in die zin: dat zijn geest te onontwikkeld, te weinig gevormd is, om zich redelijk met het leven te verstaan en de jongeman is daarbij fysiek te onontwaakt, niettegenstaande de gebruikelijk geworden haastige bijslaap, om een emotie te doorproeven. Hij grijpt naar iets wat hem als levend wezen tot in zijn gebeente zal schokken, een sensatie die ‘als een tijdbom’ zal werken. Hij tracht vuur te slaan in de mist. Zoals de Rock and Roll immers slechts een aanleiding is tot het zich kunstmatig opzwepen tot een staat waarin het verstand, laat staan de rede - deze beide termen gebruikt in Bollandistische zin - totaal het zwijgen wordt opgelegd. De geestelijke onvervuldheid tracht zich coûte que coûte te ontvlammen aan de een of andere emotionele lont. In Marden's geval: de terechtstelling van zijn moeder. Hij is als een slaapwandelaar die in het begin van het verhaal niet vermoedt dat hij slaapwandelt. Onbewust hunkert hij naar wakker worden. Op welke manier dat zal geschieden laat hem eigenlijk koud. De somnambulaire toestand van de jongeling - knaap eigenlijk - moge dan een excuus zijn voor de evidente schimmigheid van zijn omgeving, het boek als zodanig lijdt onder de vaagheid der figuren. Wat is die Joel Fear voor een man? Leeft hij een tweedehands leven door als het ware de emoties van Reynold na te proeven? We komen er niet achter. Wat is de bedoeling geweest van de slechte vrienden om Marden mee te nemen naar dat week-endhuisje, hem dronken te voeren en de jongen met een klaargelegde revolver achter te laten? We krijgen geen beeld van hen. De aforismen waarin deze beide heren spreken zijn van een afgrondelijke domheid, die notabene door Marden worden beschouwd als mathematische formules. Het meest diepzinnige wat Reynold in hun gezelschap zegt luidt: ‘de waarde van de litteratuur ligt niet in het esthetische of in de psychologie, maar in de levensbeschouwelijke of sociale strekking.’ Iets wat veel afbreuk doet aan de couleur locale zijn de volstrekt-nederlandse grotestadswoorden en -uitdrukkingen.

Deze roman is slechts een psychologische casus, een eenzijdige analyse, die veel gewonnen zou hebben als de protagonist een tegenspeler had gehad die door zijn formaat en weerwerk de botsing der meningen belangwekkender had kunnen maken. Deze hoogst merkwaardige biecht echter bezit, in de beperking, genoeg sfeer om de aandacht niet te laten verslappen. Als neerslag van de levenshouding der Mardens die ons omringen, vormt ‘Mijn moeder werd opgehangen’ een treffende getuigenis.