De Gids. Jaargang 119

P.A.H. de Boer
26 november

Wij weten allen weer wat machteloosheid is. Na 14 Mei 1940 zaten wij verslagen en machteloos bijeen. Enkelen waren er in geslaagd te vluchten en het was of met hen het leven was heengegaan en ons slechts was achtergelaten de rouw over de doden, de verbijstering over het verwoeste Rotterdam en de angst dat er nergens, ook niet door de zee, een grens zou worden gesteld aan het succes van de vijand. Een veel oudere collega zei in die dagen tegen me: ‘Dit betekent minstens tachtig jaar Germaanse overheersing.’ Toen hij bemerkte dat ik dit niet wilde aannemen, zei hij om me te troosten: ‘Misschien dat je zoon (die toen nog geen drie was) het beleeft dat het land weer vrij wordt.’

Ik vertel dit om ons te doen beseffen dat juist de mensen van wetenschap en ervaring in die dagen geen hoop op een spoedige wending van het lot bezaten. Het is achteraf zo moeilijk ons in die situatie te verplaatsen. De muur die onze toekomst verborg had geen venster.

Velen onzer zijn na de 14e Mei weer aan het werk gegaan, thuis, in collegezaal, kliniek en laboratorium. We dachten niet aan vacantie. Het was alsof we haast hadden nog te doen wat we maar konden, voor de caesuur zou worden getrokken, waarheen het universitaire leven werd gedreven. De militaire bezetting herinnerde ons dagelijks aan ons lot,

[p. 442]

maar pas de bezetter in burgerkleding, geholpen door handlangers en begunstigd door verblinden en lafhartigen, bracht de aantasting van ons menszijn. Een voor een vielen de vrijheden, waardoor leven menswaardig leven mag heten, weg. Wanneer zou de universiteit aan de beurt zijn? en hoe? Het ging met de tactiek der geleidelijkheid, een tactiek die ons dikwijls de slag deed verliezen.

Maar op 26 November werd de ban doorbroken. Die dag werden de docenten van Joodse afkomst geschorst. Op het college-uur van Professor Meyers, die door deze maatregel werd getroffen, sprak Professor Cleveringa. Nimmer is er meer ernstige aandacht voor een college geweest. Wij werden door dit uur in het rijk van de vrijheid van de geest geplaatst. En daartoe was geen uitzicht op een spoedige bevrijding nodig. Het was een Goed-op-zichzelf en het is gebleken, in de maanden, de jaren die daarna kwamen, dat het iets van het Onaantastbare bevatte.

U kent de eerste gevolgen. De studenten bleven thuis. De bezetter sloeg snel toe en zette Cleveringa gevangen. Het universitaire werk werd aan nauwe banden gelegd en de eerste maatregelen van een nazificatie der universiteit kwamen spoedig aan het licht. Wanneer na maanden van onzekerheid en verzet het er in de voorzomer van 1942 toe komt dat het merendeel van de hoogleraren ontslag neemt, is de sluiting van Leiden een feit en is voorkomen dat Leiden een werktuig van de vijand wordt. Een vorm van samenwerking tussen studenten en hoogleraren en leden van de wetenschappelijke staf was geboren, een band die in de bezettingstijd tot veel inspireerde en die daarna de heroriëntering bepaalde. Het is een voorrecht ons op dit ogenblik het Leids Universiteitsfonds in herinnering te roepen. Ge hebt een vouwblad op uw plaats aangetroffen, waarin een en ander over ons Fonds staat. Er had ook in mogen staan dat het Fonds, daartoe in staat gesteld door vele alumni onzer Academie van heinde en ver, het Leidse verzet financieel mee heeft mogelijk gemaakt.

Wanneer we op een dag als deze Cleveringa's rede herlezen, valt het op dat deze iets anders bevat dan men waarschijnlijk verwacht. Het is geen betoog, waarin hartstocht met verbittering een uitweg zoeken. Het is geen opwindend betoog, waarin de onrechtmatigheid en onmenselijkheid van de daden en leerstellingen der nazi's worden gehekeld. Er komt geen enkele passage in voor die aan onze resoluties en moties van deze novembermaand doet denken. Op 26 november 1940 werd een college gegeven. Een college over een groot geleerde en groot Nederlander, Meyers. De tekening van Meyers' leven en denken aan de hand van zijn machtig oeuvre toonde op treffender wijze dan welk protest ook had

[p. 443]

kunnen doen aan dat onze universiteit zichzelf hervond. Wij waren na Cleveringa's college even machteloos als daarvoor, we waren zelfs kwetsbaarder, zoals Cleveringa zelf en zovelen na hem pijnlijk, soms fataal hebben bemerkt. Maar we waren niet meer, nooit meer zonder de zekerheid dat er iets sterker is dan geweld: het eenvoudige, klare geloof in onze bestemming als mens, voor wie onrecht een open wond is die blijft schrijnen.

Door het college van 26 november hebben wij opnieuw of voor het eerst geleerd en ervaren dat wij tot een geestelijk rijk behoren. Er bestaat in alle donker een licht dat ons tot mensen kan maken, die geen genoegen nemen met het kwaad. Zo werd 26 november een beroep op onze wil en is dit de jaren door gebleven. De dankbaarheid voor deze dag maakt ons niet tot verheerlijkers van een persoon. Zij stemt ons telkens weer tot inkeer. Het is alsof de dag ons zegt, wat treffend staat in Eliot's gedicht ‘The Rock’:

I say to you: Make perfect your will.
I say: take no thought of the harvest,
But only of proper sowing.

Het vak dat mij aan onze universiteit is toevertrouwd brengt ons bij de geschiedenis van een klein volk uit een ver achter ons liggende tijd: het oude Israël. De bestudering der bronnen doet ons van dit volk zeggen: hun lotsbedeling en hun reacties zijn als die der kleine volken onzer eeuw, wier gebied grenst aan grote, agressieve rijken. Ook in hun geschriften komt de vraag voor: wat is onze bestemming, wie behoren wij te zijn? Wij treffen er het antwoord aan: Wij dragen omdat wij mens zijn een stempel, het stempel van God zelf. Zoals de munten de beeltenis dragen van onze Vorstin en daarmee duidelijk maken dat zij tot het koninkrijk der Nederlanden behoren, zo draagt de mens de beeltenis van God. Daardoor kan hij het weten dat hij tot een rijk behoort, dat elke omstandigheid, elk lot te boven gaat.

Velen onzer hebben in deze tragische eeuw het verleerd zo eenvoudigweg over Gods beeld te spreken als ze naar hun leven en dat van hun naaste zien. Maar de ervaring van de bestemming, die ieder mens en ook de gemeenschap, waartoe we behoren, bezit, kennen we wel. Wij hebben geen adaequate woorden voor de ervaring van die bestemming. Wij behoren tot een rijk van de geest. Zelfs in perioden van machteloosheid roept deze bestemming ons met het gezag van iemand, die recht op ons heeft.