De Gids. Jaargang 119

[p. 382]

Emmy van Lokhorst
Een groot Vlaams schrijver

Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het Nederlands-Belgisch Cultureel Accoord werd op 27 October j.l. de onlangs ingestelde Prijs der Nederlandse Letteren, - de belangrijkste in het Nederlandse taalgebied, - voor de eerste maal toegekend, en in de Ridderzaal te 's Gravenhage door minister Cals uitgereikt aan Herman Teirlinck.

In de officiële entourage van toespraken die de uitzonderlijke luister, eigen aan deze plechtigheid, in het licht stelden, - waarbij twee regeringen tezamen eerbiedig hulde betuigden aan de kunstenaar, - klonk het dankwoord van de 77-jarige laureaat met heldere krachtige stem:

‘De grote prijs der Nederlandse letterkunde hebt gij, meer dan aan mij, aan Vlaanderen toegekend. Dat mij de eer te beurt mocht vallen de aanleiding te zijn van een zo heuglijke evolutie, vervult mij met dankbaarheid en trots.’

Dit laatste woord sprak Teirlinck uit met een plotseling verlaagde, van innigheid sidderende stem, waardoor het een eigen gloeiende warmte en betekenis kreeg.

Trots mag hij, en mag Vlaanderen zijn. Want het land, waaraan wij Guido Gezelle, Stijn Streuvels, August Vermeylen en Karel van de Woestijne danken, heeft ons ook de eminente kunstenaar Herman Teirlinck geschonken, die het Nederlandse taalgebied tot een stuk Europa maakte. Wat Albrecht Rodenbach, - wiens geboorte een eeuw geleden nu juist werd herdacht, - in bezielend jeugd-enthousiasme voor Vlaanderen aan grootheid droomde, dat is boven het specifiek-nationalistische bij Teirlinck uitgegroeid tot een scheppingskracht die het gehele Nederlandse taalgebied omvat, over de landsgrenzen heen.

Kortgeleden is van zijn Verzameld Werk deel IV verschenen, waarin ‘Mijnheer Serjanszoon’ en ‘Het Ivoren Aapje’ ons herinneren aan de diepe indruk die deze romans bij hun eerste publicatie maakten, gelijk

[p. *9]

Herman Teirlinck (foto Maria Austria)

[p. 383]

ook ‘Johan Doxa’ dat deed. Nog vóór de tweede wereldoorlog verraste hij met de Rubens-achtige uitbeelding van een monumentale vrouwenfiguur: Maria Speermalie. In 1952, - hij was toen 73 jaar, - verscheen dat mysterieuze half-heidense verhaal in twee kloeke delen ‘Het Gevecht met de Engel’, die grootse evocatie van het Zoniënwoud als machtige achtergrond voor de tegenstelling van oer-natuur en aanzwellende beschaving.

En nog het vorige jaar schonk Teirlinck ons zijn onverschrokken ‘Zelfportret of het Galgenmaal’, getuigend van een durf tot oprechtheid, een scheppingsvermogen, die aan Gide doen denken. In een voorwoord verklaarde hij: ‘Maar ik mag niet toegeven, dat het onderhavige “Zelfportret” een geromantiseerde autobiografie zou zijn. Ten aanzien van een introspectie als deze, gaat het belang eerder naar de motor dan naar de weg die hij heeft afgelegd. Dit is dan ook allerminst de beschrijving van een anecdotisch leven, maar de ontleding van een authentiek wezen.’

In hoge mate heeft Teirlinck in zich wat de Fransen aanduiden met het woord ‘inquiétude’, een onrust tot ontdekken, tot experimenteren, een steeds willen doorgronden hetgeen de mens psychisch beweegt. Deze spirituele aristocraat heeft zelf-discipline in zijn lange loopbaan tot zijn onmiskenbare geesteshouding gemaakt.

Gelijk België ligt tussen Frankrijk en Nederland, zo is Teirlinck door de Nederlandse zowel als door de Franse cultuur gevormd. Van de Franse invloeden is die van Alain zeker een der sterkste geweest. Alain, de schrijver-filosoof, geestverwant van Mallarmé en Valéry, heeft op verschillende generaties diepgaande invloed uitgeoefend door zijn artistieke oorspronkelijkheid, door zijn nonconformisme, door zijn gespitste, rijkgevarieerde stijl. In het speciaal aan hem gewijde nummer van de Nouvelle Revue Française na zijn dood in 1951, hebben talrijke schrijvers in Frankrijk en in andere landen ervan getuigd, hoe diep en blijvend Alain's gedachtenwereld hun leven heeft beïnvloed. Claude Mauriac noemde zijn aan Alain gewijde studie: ‘Notre Montaigne’. En hier benaderen wij enkele elementen van Teirlinck's wezen.

Want als nazaat van Montaigne, de vader van het essay, heeft Alain de onbevreesdheid om zichzelf tegen te spreken gepredikt. Zijn denken was gekenmerkt door een dynamische nieuwsgierigheid, die voortdurend aan nieuw verworven inzichten de eigen mening corrigeert en soms radicaal verandert. Niet de denkbeeldige absolute waarheid van vroeger en altijd acht hij het belangrijkste, maar de zelfgevonden waarheid

[p. 384]

van het nu. Ook Gide sprak zichzelf herhaaldelijk tegen, om alle gelijktijdige mogelijkheden van zijn geest naast elkander bestaansrecht te geven. (Robert Kanters noemde Gide een verzamelaar van diversiteiten in zichzelf). Deze veelkantigheid, dit zich aanhoudend vernieuwen is ook voor Teirlinck karakteristiek.

Hoeveel Alain voor Teirlinck betekent wordt ons duidelijk uit zijn laatste werk, enkele weken geleden verschenen: ‘Wijding voor een derde geboorte’. Een geheimzinnige titel, die eerst na lezing van het merkwaardige boek begrijpelijk wordt. Wij komen hier op een ander terrein van Teirlinck's creatieve rijkdom: zijn werk voor het toneel.

In 1922 luidde de opvoering van zijn stuk ‘De vertraagde film’ de triomf in van het expressionisme op het Vlaamse toneel. De moderne versie van de legende ‘Beatrijs’, namelijk zijn stuk ‘Ik dien’ werd een toneelgebeurtenis. In ‘De man zonder lijf’ en in ‘De ekster op de galg’ bewees Teirlinck over een onuitputtelijke fantasie te beschikken. Niet als toneelschrijver alleen, ook als de stichter van het Nationaal Toneel van België, als directeur van de Toneelschool in Antwerpen heeft Teirlinck de dramatische kunst gediend. En nu ligt daar zijn nieuwste boek, ‘Wijding voor een derde geboorte’, een verzameling beschouwingen, sommige in dialoogvorm, over talrijke facetten van het toneel. Hij ziet in de loop der geschiedenis twee momenten van dramatische gaafheid. Eerst in Griekenland, toen de cultus van Dionysos aanleiding gaf tot mystieke feesten, die hun rituele ordening zagen aangevuld met dramatische uitbeeldingen, waaruit zich het treurspel zou ontwikkelen. Ten tweede male in de Middeleeuwen toen het Christelijk Evangelie de heidense belijdenissen had verdrongen en de Mysteriën, Mirakelen en Abele Spelen ontstonden. Nu getuigt Teirlinck van zijn geloof in een groeiende toekomst-gemeenschap, waarbij het toneel een belangrijke functie zal vervullen. Dit zal de derde geboorte zijn.

In deze Wijding voor een derde geboorte neemt Teirlinck aan, dat het alleen de acteur is, die in de toekomst het stuk en de gedachte zelf zal maken. Deze overtuiging, ontleend aan de theorieën van Gordon Craig, is diametraal tegenovergesteld aan die van Jean Vilar, die vóór alles eerbied voor de geschreven tekst, voor de auteur eist. Maar Teirlinck zegt zeer stellig: ‘Toneellitteratuur dient uitgesnoeid tot er toneel van overblijft.’

Aan Gordon Craig ontleent hij ook de stelling: ‘Een dramatisch gedicht, dat is geen drama. Het spel is uit de speler geboren.’

In vijftien preliminaire stellingen geeft hij de beginselen aan, waaruit

[p. 385]

zijn leerplan voor de toneelschool is ontsproten. Middelen van mededeling zijn: de ruimte, het vlak, het volume, de tijd en het woord. De dramatische kunst is een levensbeeld in actie.

Hij schrijft over de les van Stanislawski, geboren uit geestdrift, over de les van Habima, over de Pekinese opera en over tal van overtuigingen. Maar vooral aan Alain ontleent hij zijn artistieke begrippen over het toneel, aan diens ‘Système des Beaux Arts’ en later aan zijn ‘Préliminaires à l'Esthétique’, waarin hij de zogenaamde inspiratie onder de loupe neemt. (Kunst is geen kwestie van denken, en nog veel minder een kwestie van dromen. Kunst is een kwestie van doen.)

Elke toneelminnaar zal dit boek ademloos volgen, critiserend, tegensprekend, maar meegesleept door het fervente enthousiasme van een man, die tot op zo hoge leeftijd een vurige jonge liefde verdedigt met verfijnde psychologische kennis, met overtuigend vakmanschap. Het is een der merkwaardigste geschriften die ooit over de dramatische kunst zijn verschenen.

Teirlinck's laatste woord over de toekomst van het toneel behelst de overtuiging, dat een onvoorwaardelijke verzoening met de natuur noodzakelijk is voor de bevrijding van de westerse beschaving, voor het loskomen van de dodelijke angst, die thans de maatschappij beklemt.

De onverzwakte scheppingskracht van de romancier houdt gelijke tred met de vitale overtuiging van de toneelkenner, die gelooft in de verlossende functie van het toneel voor de toekomst.

De opdracht van dit boek luidt:

aan de Studio

van het Nationaal Toneel,

aan 't opkomend geslacht,
zij deze wijding opgedragen,

want 't is de speler zelf,
bezielde en bezieler,

die het eeuwig toneel
in reine oorspronkelijkheid

eigenmachtig herstellen zal.