De Gids. Jaargang 119

[p. 325]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Honderd jaar geleden werd Shaw geboren

Onverklaarbaar is het, dat de Nederlandse toneelgezelschappen, waarvan sommige zich loffelijk beijveren de herdenking van Ibsen te vieren, niet dezelfde intentie hebben gehad ten opzichte van de grote Ierse toneelschrijver G.B. Shaw.

Zeker is het, dat Shaw volstrekt niet bij ons in het vergeetboek raakt, integendeel, zijn stukken zijn herhaaldelijk met veel entrain en steeds met succes in onze schouwburgen gespeeld. Het vorige seizoen voerde de Nederlandse Comedie nog The Applecart op. De Haagse Comedie heeft Caesar en Cleopatra onder Piscator opgevoerd, Saint Joan werd hier geregisseerd door Douglas Seale, die nu ook de leiding had van Fanny's first play, wij herinneren ons nog de betreurde Sternheim in de prachtige rol van You never can tell. Telkens als men meende dat zijn werk misschien démodé gevonden kon worden, bewees de praktijk het tegendeel.

Wat men ook op Shaw tegen kan hebben, hij blijft nog steeds actueel als het spirituele enfant terrible van de West-Europese litteratuur, een schrijver, die verscheiden decennia de gehele wereld boeide door zijn goed gefundeerde agressie ten opzichte van heilige huisjes. Bij al zijn nuchtere werkelijkheidszin vervult de romantiek een grote rol in zijn oeuvre.

Zijn bijtende humor, zijn grimmig de spot drijven met de hypocrisie van de Engelse society, zijn eigengereidheid en wonderlijk puritanisme vertegenwoordigen slechts enkele facetten van een uitzonderlijk-samengestelde psyche. De man, die in zijn leven met grote reserve tegenover de vrouw stond, heeft onvergetelijke vrouwengestalten gecreëerd, Candida, Majoor Barbara, Eliza Doolittle, en bovenal Saint Joan.

[p. 326]

Hij was een schrijver over ideeën. Zowel Mrs Warren's Profession als Majoor Barbara werpen een fel licht op het kapitalisme, ontdaan van de fraaiklinkende leuzen, waarmee de ‘conventionele moraal’ gewend is, het op te sieren pour le besoin de la cause. De kanonnenkoning Undershaft ziet in de armoede het grootste maatschappelijke euvel (‘Liever een dief dan een armlastige’) en in zijn kanonnenfabriek heerst orde, welvaart en zindelijkheid. Zijn dochter Barbara, majoor bij het Leger des Heils, meent de wereld te kunnen redden door gebed, bekering en geestdrift, tot zij ervaart, dat zij haar werk alleen kan voortzetten door het geld van kanonnen- en whiskey-kapitalisten.

Als in zovele andere van zijn stukken toont Shaw hier, welk een machtig toneelschrijver hij is, hoe overtuigend hij zijn dramatische situaties opbouwt, hoe zijn figuren, - ondanks het feit dat zij dragers van ideeën zijn -, aanhoudend boeien en verrassen en hoe zijn dialoog flonkert en flitst van geest.

Op de planken bespiegelingen over het maatschappelijk bestel ingang te doen vinden, is een hachelijke onderneming, waarin weinig toneelauteurs slagen, maar Shaw speelt het klaar door zijn verrassende humoristische wendingen, door zijn paradoxale figuren, door zijn geniale vondsten.

Ergens heeft hij ons bij de neus genomen, ergens is een optisch en auditief bedrog gepleegd, maar zo subtiel, dat deze brillante moraliteit nog even actueel is als toen ze geschreven werd.

Als men zich er rekenschap van geeft, hoe dit rijke speelstuk is gecomponeerd, zien wij een zuiver contrapuntische bouw. In de salons van Lady Brittomart knettert het vuurwerk van de laconieke spot der Engelse society, terwijl in de Toevlucht van het Heilsleger taferelen van realistische kracht de praktijk van Barbara's idealen aangaande het ‘redden van de ziel’ demonstreren.

Wat Shaw zo onaantastbaar maakt, is de omissie van de tragische oplossing. En tegelijk ligt hier het eigenaardige tekort, dat wij later misschien als een tekort van onze tijd zullen zien. Shaw was à tort et à travers een optimist, hij was niet te verslaan, omdat hij ervan overtuigd bleef, dat de wereld verbeterd kon worden, en de mens eveneens. Hij heeft hierover uitvoerige beschouwingen gegeven.

In het belangwekkende boek ‘Thirty years with Shaw’, geschreven door Blanche Patch, (privé-secretaresse van Shaw gedurende de laatste dertig jaar van zijn leven) vertelt zij, dat Shaw een dronk uitbracht op Einstein aan een diner dat georganiseerd was ten bate van de Joden in Oost-Europa.

[p. 327]

Shaw was toen vierenzeventig jaar; hij nam deze gebeurtenis zo ernstig op, dat hij zijn secretaresse vroeg, zijn speech op papier te zetten, wat heel ongewoon was, want hij sprak altijd voor de vuist.

Shaw noemde bij deze gelegenheid acht geleerden als de grootste, Pythagoras, Aristoteles, Ptolemeus, Copernicus, Galilei, Kepler, Newton en Einstein. Daarop antwoordde Einstein: ‘Mr G.B. Shaw is erin geslaagd de genegenheid en warme hulde van het mensdom te verwerven langs een weg, die anderen naar het martelaarschap heeft gevoerd. Wat Mr Shaw heeft gepresteerd kan alleen door een geboren artist gepresteerd worden. Uit zijn toverdoos heeft hij talloze marionetten te voorschijn gehaald, die, hoewel ze gelijkenis vertonen met de mens, niet van vlees en bloed zijn, maar uitsluitend bestaan uit geest, vernuft en gratie. Door ons een spiegel voor te houden is Mr Shaw er, als geen van zijn tijdgenoten, in geslaagd ons vrij te maken en iets van de druk van het leven van ons af te nemen.’

Miss Patch vertelt onopgesmukt over het leven van dag tot dag zoals Shaw dat leidde. Hij was altijd goed gehumeurd, de grimmigheid die hij naar buiten soms toonde, de agressie die zijn werk zo levend maakt, waren slechts een deel van zijn gecompliceerde wezen. Tot het laatste bleef hij de hoffelijkheid zelf, zelfs toen hij de negentig gepasseerd was, stond hij, hoe schraal en doorschijnend hij ook was geworden, op, als hij een betere stoel had dan Miss Patch en drong erop aan, van plaats te verwisselen.

Toen een bezoeker eens opmerkte dat er geen bloemen in zijn kamer stonden, zei Shaw: ‘Ik ben dol op kinderen, maar ik snijd toch ook hun hoofden niet af, om ze hier in vazen te zetten.’

Ondanks het feit dat Shaw voor de buitenwereld dikwijls acteerde, bleef hij essentieel oprecht en eenvoudig. Welk een verschil met een figuur als Gide, die bij zijn leven steeds bezig was, aan zijn posthume roem te werken. Shaw heeft van zijn huis na zijn dood een museum willen maken, overtuigd als hij ervan was, een belangrijk schrijver te zijn, maar al deze maatregelen kwamen niet voort uit kinderachtige ijdelheid, doch uit zijn wijze van denken, het behoorde tot zijn manieën, zoals ook zijn vegetarisme bijvoorbeeld. Huichelen was hem ten enenmale vreemd.

De wijze waarop hij de draak stak met sommige mensen en toestanden, verborg dikwijls een schuchtere tederheid, die in Saint Joan haar hoogtepunt bereikte. Maar ook in de liefde, zoals hij die in diverse gedaante heeft geschilderd, was, naast de voorkeur voor ‘moreel overwicht’, herhaaldelijk een jongensachtige pudeur en begrip van de kracht van de liefde aanwezig.

[p. 328]

Dit werd vooral duidelijk in de voorstelling, die The Edinburgh Festival Company ter gelegenheid van Shaw's centenaire in ons land heeft gegeven van twee minder bekende blijspelen van Shaw, Village Wooing en Fanny's first play.

Wij hadden geen betere herdenking van de honderd jaar geleden geboren toneelschrijver kunnen wensen. Onder regie van Douglas Seale zagen wij een voorstelling, (die perfect was, wat de bezetting, en wat het talent der spelers aangaat), van Fanny's first play, een bijzonder knap geschreven blijspel dat in 1911 werd gespeeld en meer dan zeshonderd keer achtereen op het repertoire bleef. Het viel vooral in de smaak omdat Shaw er een aantal critici in hekelde.

Henry Sherek die deze voorstelling presenteerde, heeft in de nalatenschap van de schrijver een andere proloog gevonden, die nooit gepubliceerd of gespeeld was. Het is een toespraak op rijm van Fanny O'Dowda, die zich als de schrijfster van het stuk bekend maakt.

Of het stuk met deze proloog gewonnen heeft, is de vraag, maar ook in deze vorm heeft men het gehele gamma van Shaw's talenten, waar het gaat om de domheid van de society aan de kaak te stellen, kunnen genieten. De twee bejaarde echtparen Gilbey en Knox werden meer dan voortreffelijk gecaricaturiseerd, de stijlvolle butler, wiens broer een hertog blijkt te zijn, bracht de satyre tot een climax van vermakelijkheid. Een groot aandeel in het succes had Brenda Bruce als de volkse schoonheid Dora Delaney.

Zij had reeds tevoren in Village Wooing de zaal stormenderhand veroverd in de origineel gevonden geschiedenis van een ietwat wereldvreemde schrijver, die verliefd raakt op de welbespraakte juffrouw uit de kruidenierswinkel van het dorp. Het verhaal speelt zich af in ‘drie conversaties’, waarvan de eerste, op het dek van een plezierboot, onweerstaanbaar van dialoog was.

Men vindt hier reeds de proto-types van Eliza Doolittle en andere stukken, waarin de vrouw met gezond verstand de overhand krijgt op de aarzelende man, die de weg in het leven niet kan vinden. Hier is de tederheid, die Shaw meestal deed schuilgaan in spot of in filosofische uiteenzettingen, tot een fijne humor vol levenswijsheid geworden.

Zo hebben wij Shaw dan toch gevierd, en op zeer waardige, op zeer hooggestemde wijze. Dit kleine groepje acteurs, van wie elk bewonderenswaardig meewerkte aan het geheel, heeft in ons land vele harten veroverd en Shaw in al zijn schakeringen doen flonkeren.