De Gids. Jaargang 119

[p. 320]

J.W. Hofstra
Kroniek van het proza

Maurits Dekker's meesterwerk

Abel Donk is vier-en-veertig jaar. Vier-en-twintig jaar heeft hij in een kleine werkplaats als instrumentmaker zijn vaste plaats gehad. Zijn baas sterft; de zoon volgt deze op en liquideert de zaak. Abel Donk wordt werkloos. Voor zijn werkbank in de kelder heeft hij met oneindig zorgzame handen het ene instrument na het andere gemaakt. Thuis was hij tevreden met zijn vrouw Martha en zijn dochter. Hij had weinig of geen behoefte. Een eenvoudig man. Door het ontslag wordt hij volkomen ontworteld en de man, die als jongen zich altijd al afzijdig hield van de anderen, weinig vriendjes had, zichzelf moest vermaken en zijn eigen rustige weg gezocht heeft, komt in een hem volkomen vervreemde wereld te staan. Dat blijkt tenslotte te veel voor hem; hij wordt langzamerhand krankzinnig. Het einde is dat hij zich op zolder ophangt.

De eerste druk van de roman ‘Inc. Pius beveelt’ die de catastrofale uitwerking van de werkloosheid op Abel Donk verhaalt, verscheen in 1939, maar het boek bleef, niettegenstaande het spoedig uitverkocht was, vrijwel onopgemerkt door de pers. Toen Dekker's gehele oeuvre dan ook door de bezetter verboden werd, is ‘Inc. Pius beveelt’ de weg gegaan van alle boeken die niet meer herdrukt worden: het verdween geruisloos.

Tot een van de liefste wensen van de auteur behoorde het herdrukken van deze roman en de uitgeverij Bruna, overtuigd van de belangrijkheid van dit werk, heeft het nu ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Dekker opnieuw in het licht gegeven. Hierdoor kwam een van de merkwaardigste boeken, die ooit in Nederland verschenen zijn, opnieuw onder de aandacht van de minnaar der nederlandse letterkunde.

Niet alleen dat de persoonlijke geschiedenis van Abel Donk door Dekker zo doorlicht werd dat het particulier geval een volstrekt algemene

[p. 321]

tendens verkreeg, maar Abel Donk ging eveneens de ontzetting, de verwording, de rampzaligheid van alle werklozen uit de tijd voor de tweede wereldoorlog, personifiëren. Dekker's protagonist heeft zeker ook door de conceptie van het boek de symbolische kracht gekregen van de nietsociale mens, die het niemandsland naar de anderen niet kan oversteken, zich steeds moeilijker kan confirmeren aan de eisen hem door de gemeenschap gesteld; de enkeling, onmachtig tot liefde voor de medemens, een zwerfsteen die losgeraakt is en in gruis gestoten wordt door de vaart waarmee hij tegen alles botst wat hij op zijn weg ontmoet. De hallucinerende aanschouwelijkheid der stempelaars, haast achteloos door de auteur genoteerd en ondergeschikt in het verhaal van Abel Donk, maakt nu, na jaren, zoveel indruk dat men slechts dit boek hoeft te lezen om een volkomen helder en duidelijk beeld te krijgen van de omstandigheden, waaronder de werklozen toentertijd hun leven sleten, in volkstuintjes, op de banken van de pleinen, in de kroegen en thuis, met de handen in de schoot, in een stoel aan het raam, loerend in het spionnetje. De iedere dag verder voortschrijdende vernauwing van de horizon, het voortdurend verminderen van de levensdrift, de telkens geringere eisen die konden worden gesteld, ontmanden deze mensen volkomen. De wereldzee slibde dicht tot een slootje achter het huis, waarin zich geen vis kon bevinden, maar waarin iedere dag weeraan toch gevist werd, tegen beter weten in.

Onlangs is op een van de eindexamens van een middelbare school gevraagd naar de betekenis van het woord: stempellokaal. Negen-en-negentig procent van de candidaten bleek geen weet te hebben van een instelling als deze. Zo draagt Dekker in zijn ‘Inc. Pius beveelt’ ook nog bij tot de sociale geschiedenis van ons land, want nooit werd de sfeer van zo'n lokaal soberder en indringender beschreven.

Met groot talent heeft de auteur tegelijkertijd zijn onderwerp objectief en zeer subjectief verwoord. Deze geschiedenis van Abel Donk is niet één grote innerlijke monoloog. De duizend nuances van gedachtengang, hier opgeschreven, zouden in het brein van Abel Donk nooit hebben kunnen opkomen, maar de romancier beschrijft Donk zoals deze zichzelf beschreven zou hebben indien hij het intellect had bezeten van Dekker. De roekeloze fantasieën van de instrumentmaker, de opvluchten van gedachten, de daad- en denkreacties vinden hun neerslag in subtiele woordverbeeldingen. Deze worden vanzelfsprekend in het verstand van de werkman niet reëel. Slechts af en toe zegt hij iets tot zichzelf en dat zijn dan altijd woorden die deze arbeider zou gebruiken. Naarmate het ver-

[p. 322]

wordingsproces van Abel Donk voortschrijdt, valt het steeds moeilijker de grens te trekken tussen onze werkelijkheid en de verbeeldingswereld van de hoofdpersoon uit Dekker's boek. Dit elkaar doordringen van twee werelden leidt tot een uiterst bizarre werkelijkheidsbeleving. Alle vage en onbestemde gevoelens, heersend in het wezen van de beklagenswaardige man, worden de lezer volkomen waar gemaakt. Dekker heeft Abel Donk op de operatietafel gelegd en met de fijnste instrumenten dat aan het licht gebracht wat onder de bleekgore, vale huid van de kleinburgerlijke arbeider verscholen lag. Misschien is dit niet het juiste beeld. Dekker heeft veeleer een ons nog onbekend apparaat gehanteerd, functionerend met een soort x-stralen die de geest des mensen tot op de bodem kunnen peilen. Hij heeft dit echter niet gedaan met de vakmatige onpersoonlijkheid van een chirurg of doorlichtende verpleger. Het is evenmin medelijden wat de schrijver bewogen heeft het ziekteproces van Abel Donk te beschrijven, noch de verontwaardiging over rampzalige sociale toestanden. Het was de deernis, deze oudere en voornamere zuster van het medelijden, die hem heeft bewogen.

Martin Nijhoff heeft het Top Naeff kwalijk genomen, dat zij van haar ‘Letje’ een sterk overbelichte foto heeft gemaakt; dat zij voor haar geesteskind geen spoor van mededogen heeft kunnen opbrengen. Dit verwijt zou bij Maurits Dekker geheel ongegrond zijn. Het kleine mannetje, Abel Donk, met al zijn beperktheid, zijn nauwe geest, zijn onvolgroeid gemoedsleven, zijn on- en zelfs anti-sociale instelling, zijn egoïsme en egocentriciteit hebben hem voor Dekker geenszins antipathiek gemaakt. Alleen het feit dat Abel Donk ook een mens was, bleek voor de romanschrijver genoeg om hem zijn liefde te schenken.

De stijl is suggestief, niet verhalend. De beelden zijn 's schrijvers commentaar op de zieletoestand van zijn hoofdpersoon. Abel is ontslagen. Hij loopt naar huis. Dekker noteert: ‘De wereld, zoals hij haar thans ziet, is niet alleen lichter en ruimer dan vroeger, zij is ook kouder en ijler. Langs de gehele weg tocht het, omdat de zijstraten open staan.’ In dit beeld heeft de schrijver volkomen duidelijk de onbestemde gevoelens van de ontslagen arbeider getekend.

Abel Donk is half-jood. Van religie is in het hele boek geen sprake, maar het joodse in de figuur weet Dekker zeer subtiel te doen gelden, onder andere door het gebruiken van het woordje: men, i.p.v.: je.

Donk denkt vaag aan wat hem te wachten zal staan als hij geen werk meer zal hebben. ‘Men weet ergens een huisje, een boerderij... Doch reeds vraagt men zich af, of die brug en die molen zich werkelijk op deze

[p. 323]

plaats bevinden... Men moet op een hoog punt, ver boven de aarde staan, om al die voertuigen te kunnen volgen, al deze dingen te kunnen zien.’

Van de bijfiguren ziet de lezer niet meer dan Abel Donk zelf heeft aanschouwd. Zijn vrouw is hem het naast, maar in de loop der jaren is zelfs haar wezen, hoewel niet haar persoon, vervaagd. De ogenblikkelijke ontmoetingen met andere werklozen, met de buffetjuffrouw o.a. worden veel belangrijker in Donk's leven. En dus ook in Dekker's boek.

Haast onmerkbaar glijdt Abel Donk uit de werkelijkheid in de verbeeldingswereld. Zijn pueriele fantasieën hebben slechts een klein duwtje nodig om hem geestelijk te doen derailleren. De eerste keer als dat geschiedt, in het hoofdstuk: Tussen twee gebieden, vindt de overgang van zin naar waanzin zo onmerkbaar bijna plaats, dat de lezer er volkomen door verrast wordt. Het is zeer eigenaardig, dat als Abel Donk het spoor bijster raakt, zich allerlei kennelijk sadistische tendenzen gaan openbaren. Als hij er over gaat denken wat hij, nu hij ontslagen is, zal gaan doen, overweegt hij een marteltoestel te construeren, dat muziek maakt, terwijl zijn vijanden worden gekweld. Het voorwerp waaraan als het ware in al zijn aberraties een symbolische betekenis kan worden toegekend, is een enorme Engelse sleutel, ‘een prachtig stuk gereedschap voor bruggenbouwers of voor monteurs, die zware machines moeten plaatsen, maar een instrumentmaker heeft het eigenlijk nooit nodig. Het is een vreemd voorwerp tussen het fijne tere gereedschap, even vreemd als het woord “Inc.”, dat in de steel geperst is. De rechter zou het op zijn rechterstafel kunnen leggen, een zware stalen presidentshamer, waarmee de veroordeelden een slag op hun hoofd krijgen.’

De combinatie Inc. - Pius, wordt gevormd doordat Abel Donk deze sleutel boven op zolder op een oud beschadigd boek legt. ‘De linnen rug is doormidden gescheurd en op het bovenste gehavende en beduimelde blad, staat een afbeelding van Paus Pius de Tiende. Sedert Pius het gereedschap bewaakt, is hij geen vreemde meer voor Abel.’ Het zou hoogst merkwaardig zijn als een bevoegd analyticus dit boek eens onderhanden zou willen nemen. Waarschijnlijk zou dan blijken dat Dekker's intuïtie voor het ziektebeeld van de man die in zijn boek Abel Donk heet, precies de juiste symbolen en uitdrukkingswijzen heeft gevonden.

Heeft Dekker Abel Donk in al zijn kleinheid getekend, hij heeft niet verzuimd al zijn fantasie te hulp te roepen om de mogelijkheden van dit kleine bestaan te verbeelden. De schoonste beelden en ver-

[p. 324]

beeldingen groepeert Dekker om het onbewuste leven van zijn held voor de lezer te doen leven. Deze door de schrijver opgeroepen beelden blijven in de persoon onder de drempel van zijn bewustzijn, maar doordat Dekker de lezer noopt deze te overschrijden, gaat de laatste deelnemen aan de geheimzinnige onderstroom die aan de existentie van Abel Donk zulk een grote waarde geeft, dat men de analyse van de schrijver tot het einde toe wil volgen.

Het boek is zeker uiterst boeiend en niet alleen door het onderwerp. De virtuoze taalbehandeling die slechts nu en dan uitglijdt in een overdaad die schaadt, verrast telkens weer. Dit boek alleen al rechtvaardigt voor zijn schrijver een plaats in de voorste letterkundige gelederen. Bij alle beperktheid van het onderwerp is ‘Inc. Pius beveelt’ een rijk boek dat, in schoonheid, de gevolgen van een van de grootste sociale rampen verhaalt.

Na de eerste druk van deze roman zijn er al meer dan tien boeken van Dekker verschenen, behalve dan de toneelstukken die hij publiceerde en in portefeuille hield. In zijn gehele oeuvre echter is ‘Inc. Pius beveelt’ een hoogtepunt. Het is te hopen dat het boek nu, na jaren gedwongen veronachtzaming, eindelijk de waardering zal vinden waarop het recht heeft. De auteur wensen wij voor zijn volgende boeken, evenveel fantasie en schrijversmacht toe als te proeven vallen uit deze hoogst opmerkelijke roman.