De Gids. Jaargang 119

[p. 445]

J.W. Hofstra
Kroniek van het proza

Korte verhalen maar geen novellen

In het zuiver journalistieke verslag is de eerste klap de bekende daalder waard. De pointe, dat waar het stukje om draait, is het allervoornaamste en moet zo niet in de eerste zin, dan toch in het begin staan. Het overige van het verslag geeft het hoe en waarom, vermeld zonder litteraire opmaak, hoogstens begeleid door een kort, al dan niet persoonlijk commentaar.

In dit opzicht is het journalistieke verslag de antithese van het korte verhaal. Al blijft het uiterst moeilijk regels vast te stellen voor deze kunstvorm, toch weten wij dat de ‘ton’ waarop in het korte verhaal de muziek gemaakt wordt, het verslag van de eventuele pointe tot een kunstwerk maakt.

De novelle is in Nederland lang een stiefkind gebleven. Een van de grote struikelblokken, die zich in ons land voordeden voor de geregelde beoefening van deze litteraire vorm, was een sociale, namelijk de weigerachtige houding van de uitgever, en dus van het publiek, om er zich mee bezig te houden. De novellenbundels werden nauwelijks verkocht en zelfs de bekendste schrijvers konden met moeite hun uitgevers bewegen tot het doen verschijnen van hun verhalen op de korte baan. Met het woord: verhaal, raken we reeds in het drijfzand der theoretische beschouwing, want hoewel het bij ons vrij gebruikelijk is alles wat niet de omvang heeft van een roman van minstens hondervijftig grote bladzijden, novellen te noemen, kan men er toch niet omheen deze benoeming wat nader te definiëren.

Bij het eventuele onderscheid, getrokken tussen vertelling en verhaal, zijn wij wel verplicht te rade te gaan bij een, nu helaas voor goed, stille in den lande, die een van de eersten is geweest, die zich rekenschap heeft

[p. 446]

gegeven van dit al dan niet imaginaire verschil, namelijk Constant van Wessem. Hij zegt in zijn inleiding tot de bundel Noord- en Zuid-Nederlandse Verhalen: ‘Eerst in de laatste tijd - dus rond 1930 - is er een verhaalkunst aan het ontstaan, die zich nadrukkelijk begint te onderscheiden van de vertelkunst en waarin het verhaal zich wezenlijk van de vertelling gaat losmaken... De benaming vertelling verraadt reeds dat er een verteller aan het woord is, die het gebeurde als gebeurtenis daardoor op het tweede plan brengt. Het verhaal echter is niet de kunst van vertellen, maar van berichten, van mededeeling. Het verhaal is de gebeurtenis zelf in een scherp exact geschreven stuk proza medegedeeld. In de vertelling passief, wordt zij in het verhaal actief.’

Met de ‘nieuwe ontdekking van de werkelijkheid’, waar hij verder zo enthousiast over schrijft, zo dat hij in dit wezenlijk onderscheid tussen verhalen en vertellen, de ‘geheele kentering, die zich in de moderne litteratuur voltrekt’, meent te zien afgespiegeld, blijkt het niet de grote vaart te zijn gaan lopen, die hij zich heeft voorgesteld.

Het valt niet moeilijk in deze geestdriftig geponeerde stelling manco's aan te wijzen, die ten overstaan van de schoonste verhalen of vertellingen der oudere meesters, in het oog springen. Of zou men willen blijven beweren dat in Poesjkins ‘Schoppenvrouw’ de concreta geen eigen taal spreken en niet op de juiste suggestieve wijze zijn gerangschikt en organisch ritmisch gemaakt, kwaliteiten die Van Wessem bij schrijvers van zulk verschillend geestelijk en ambachtelijk allooi als Reinier van Genderen Stort en Victor van Vriesland, Aart van der Leeuw en, horribele dictu, Roel Houwink meende waar te nemen? Maar goed, Van Wessem heeft, eerlijk man die hij was, zich tenminste rekenschap gegeven van de moeilijkheid die zich voordoet bij de beoordeling naar kunstgenre van het korte verhaal of de novelle. Hij wilde eens en voor al het verhaal, de vertelling, de novelle, de schets definiëren. Dat hem dat niet gelukt is, kan men hem moeilijk kwalijk nemen. Wie waagt het tegenwoordig al dan niet te beslissen of een werkstuk de naam roman waard is of niet? En met het ‘korte verhaal’ is het al niet anders. Het ligt geheel aan de eisen die worden gesteld door de lezer.

Gerekend naar vroegere maatstaven zou men de definitie van Wolff en Deken betreffende de roman: Een roman is een versierde historie, ten opzichte van de novelle willen variëren: de novelle is een versierde gebeurtenis, maar de stijl waarin de auteur deze gebeurtenis in de wijdste zin des woords, varieert, kan nimmer een maatstaf zijn zoals van Wessem aannam. Er is wel geen groter onderscheid mogelijk tussen de

[p. 447]

wijzen waarop Van Genderen Stort zich gezet heeft tot het ‘vertellen’ van het Vaderschap van Paul Hooz en Du Perron verhaalt van Petrus en Paulus beide te vinden in Van Wessems bundel. Stort, geschoold door meesters als de Maupassant, die hij nooit en te nimmer als naturalist aangemerkt wilde zien, trachtte door zorgvuldig gekozen nuances van taal en volgorde in de gebeurtenissen een dramatisch hoogtepunt voor te bereiden, terwijl Du Perron evenmin zijn onderwerp door het ‘vernieuwen’ van de werkelijkheid de juiste suggestieve werking tracht te doen uitstralen, maar veeleer door het nauwkeurig ‘verslaan’ van de reeks gebeurtenissen die tezamen zijn verhaal vormen, de effecten tracht te sorteren die hij beoogde.

Anders dan in 1930 heeft het korte verhaal heden ten dage het debiet gekregen waarop het recht heeft. Niet in verzamelbundels maar als aparte uitgave. Daarom is het juist zich te confronteren met de betrekkelijke eisen die aan een kort verhaal kunnen worden gesteld. De recente uitgave van pennevruchten als ‘Het Zomerhuis’ van Hans Edinga en ‘Zelf-Kant’ van Jan Pedroli, beide bij Stols in de Atlantis-Reeks uitgekomen, om er maar twee te noemen die de moeite van het lezen waard zijn, is een goede aanleiding daartoe. Aan de eisen die ik zou willen stellen, beantwoorden deze novellen echter niet. Zowel ‘Het Zomerhuis’ als ‘Amaldine’ het eerste verhaal uit ‘Zelf-Kant’, zijn niet anders dan aanlopen voor het grote verhaal dat gemeenlijk roman wordt geheten. Hierin is namelijk niet geschied wat Van Wessem noemde: de gebeurtenis in het verhaal tot een nieuwe feitelijke tegenwoordigheid, een opnieuwgebeuren omscheppen. Zij missen zeker de in zich besloten dramatische zelf-spanning die b.v. in het meest ‘losse’ verhaal van Tsjechof aanwezig is. Zij mogen dan eventueel ingedeeld worden bij de ‘moderne’ literatuur, als werkstuk, als ‘kort verhaal’ missen zij de essentialia die o.a. in ouderwetse novellen als ‘The Pupil’ van Henry James en ‘Een Zieltje’ (uit 1898!) van Couperus aanwezig zijn. Ik noem deze omdat zij beide hetzelfde onderwerp hebben, n.l. het ten ondergaan van een kind aan de liefde voor respectievelijk zijn leeraar en zijn oom. Heeft James met een meesterschap, waarop men niet uitgekeken raakt, de psychologie van het zielsconflict ‘verstoken in een vindbaarheid zo schoon,’ zoals Boutens zegt, daar heeft Couperus de jongen zijn strijd ‘woordelijk’, dus in zijn eigen woorden, laten uitstrijden. Beide schrijvers plaatsten de catastrofe aan het einde van hun verhaal en vinden geen aanleiding tot het beschrijven van wat na de katharsis gemeenlijk volgt in een roman. Misschien is het ontbreken daarvan een essentieel punt voor een novelle.

[p. 448]

In de roman worden immers de veelal verschillende gelijkwaardige stromen van gebeurlijkheden als het ware ingepast in dat wat men het algemene leven zou kunnen noemen. Bij de Tsjechovianen is vaak het ontbreken van de pointe, de pointe. Maar in Edinga's verhaal is door het karakter van de zoon reeds aangegeven dat hij op een gegeven moment zijn moeder zal verlaten en de tegenstroom, het leven van de moeder, - is zo belangrijk dat de onlust die de lezer bij het einde van ‘Het Zomerhuis’ overvalt zeer begrijpelijk is. Hij verlangt het naspel van de katharsis dat hij vermoedt veel belangrijker te zullen zijn dan wat hij tot nu toe gelezen heeft. Ook in ‘Amaldine’ nemen we geen genoegen met het verslag van haar gedragingen als vrouw bij het houden van een lezing over psychologie. Deze karakter-schets is onvolledig omdat de tegenstroom, de figuur van Roelof Strijen, zozeer de nieuwsgierigheid opwekt, dat deze merkwaardige man, net als Felix Rouffaer's moeder in ‘Het Zomerhuis’, een minstens gelijkwaardige plaats gaat innemen in het verhaal. Beide schrijvers hebben een te groot organisch stuk afgebeten dan dat wij niet zouden willen zien hoe hun en ons het gehele brok zou smaken.

Van Wessems misvatting omtrent de essentie van het verhaal en de vertelling berust op zijn verheffing van de stijl waarin beide geschreven zijn. Maar de kwalificatie: kort verhaal, hangt niet uitsluitend af van het feit of de schrijver een egocentrisch intermediair tussen lezer en onderwerp is of niet.

De dramatische bouw, het ritmische spel van stroom en tegenstroom, beslist.

Ook in het korte verhaal moeten vorm en inhoud één zijn. Bij Edinga en Pedroli springt de inhoud uit de vorm, waardoor een disharmonie is ontstaan welke de nauwkeurige lezer verhindert deze korte verhalen te kwalificeren als novelle.