De Gids. Jaargang 119

[p. 393]

Nieuwe boeken

Albert van der Hoogte, Het laatste uur. - Uitg. Contact, Amsterdam, 1953.

Hoe de oorlog 1940-1945 gelijk een tankgracht de gehele wereld in een ‘ervoor’ en ‘erna’ heeft gekloofd blijkt vooral ook in sterke mate uit de litteratuur die wij over het vroegere Indië en het tegenwoordige Indonesië bezitten. Talrijk zijn Multatuli's nazaten, Couperus met zijn Stille Kracht, Du Perron met Het Land van Herkomst, Willem Walraven met zijn Op de grens. Daar is het werk van Beb Vuyk, van Breton de Nys, van Maria Dermoût en vele anderen, wier boeken het voor-oorlogse Insulinde beschrijven.

Albert van der Hoogte heeft van het Indonesië kort na de oorlog, (in de tijd voorafgaande aan de souvereiniteitsoverdracht) een onvergetelijk beeld gegeven in het boek, waarmee hij als schrijver debuteert, Het laatste uur. Het bevat het dagboek van een officier van justitie, die teruggekeerd uit een Japans concentratiekamp, weer in zijn functie bij de rechterlijke macht wordt hersteld. Het Nederlandse gezag is op de kentering, maar Opzomer krijgt verschillende strafzaken te behandelen, die met de eigenlijke strijd om de vrijheid van Indonesië weinig of slechts terzijde te maken hebben. De leider van een Indonesische terreurgroep, Pa Romat, een forse, eenzelvige Madoerees, heeft opdracht gekregen de belanda's te bestrijden. Hij heeft al voor die tijd bewezen, vlug met het mes te zijn. Maar hij is geen vaderlandslievende verzetsheld, van nature is hij een jager en avonturier, onbekommerd in de wildernis zwervend. Zijn aanvallen ontaarden in roof- en moordtochten, waarbij hij geen verschil kent tussen belanda en Japanner, hij doodt wie hem in de weg komt. Vergeefs wordt jacht op hem, de rampokker, gemaakt. Tot een groep soldaten zijn hond doodschieten. Op het doodsgehuil van zijn stervende hond komt Pa Romat naar het dier toe en hij wordt gevangen genomen.

Een andere strafzaak behandelt de ontvoering en marteling van Betty Doyle, een beeldschoon Indo-meisje, dat met haar verloofde op een dagtocht in een open warong een ogenblik uitrust. Het tweetal wordt overvallen, de verloofde ontsnapt, Betty wordt meegevoerd en op de afgrijselijkste manier doodgemarteld.

Zeven mannen, die aan deze moord schuldig zijn, worden ter dood veroordeeld, zoals ook Pa Romat is gefusilleerd. De beschrijving van deze gebeurtenissen heeft het authentieke van een gerechtelijk verslag. Daarnaast wordt uiterst summier de persoonlijke tragiek gesuggereerd van Opzomer, wiens vrouw hem heeft verlaten voor een andere man, die zij kort daarna eveneens in de steek laat, om een verward bestaan te leiden, haar eerste man chanterend om aan geld te komen.

[p. 394]

Hetgeen dit boek zo aangrijpend maakt is de weergaloze compositie van uiterlijke chaos, innerlijke ontreddering en tegelijk het gloeien van brandende liefde voor het waarachtige in de mens. Opzomer vertegenwoordigt ‘het recht’ als officier van justitie maar steeds sterker groeit in hem de spanning, de opstandigheid tegen het onmenselijke in de mens en in de maatschappij.

Dit boek kan niemand koud laten. Het is met de hartstocht van de kunstenaar geschreven, met twijfel en wanhoop, met mededogen en ‘heimwee naar zon en sterrenachten, waar geen plaats is voor haat en vergelding.’ Het laatste uur van Pa Romat, de wilde jager en avonturier is een der aangrijpendste beschrijvingen die ik ooit heb gelezen, tezamen met het verslag van het sterven der zeven ter dood veroordeelden.

‘De zeven mannen zijn rustig, als bewaren zij een groot geheim... zij staan aan het begin van de grote tocht die wij allen eens zullen maken. Zij zijn nu niet meer de verfoeilijke misdadigers die een meisje op de gruwelijkste manier vermoordden. Het menselijke en aardse heeft voor hen reeds afgedaan. Ik herhaal: ‘Jullie hoeft niet bang te zijn’... Hun hoofden rekken zich naar mij als sprak ik wondere woorden. Ik voel de adem mijn lichaam in- en uitgaan, en in mijn oren is het ruisen van de zee. ‘Denk aan God,’ zeg ik gedachteloos en hun stemmen antwoorden gretig: ‘Saja, toean’...

Wie dit boek met zijn soms ironische inslag en ook met zijn indringende beschrijvingen van dat overschone tropische land waarmee wij Hollanders zo vreemd zijn vergroeid, leest, denkt aan die verzen van Willem Brandt in ‘Reizend achter het heimwee’:

hier leert men heimwee hebben, maar wanneer
men straks terug is in het land der blanken
met dunne parken, huiselijke banken,
beklemt ons groter, dieper heimwee weer...

E.v.L.