De Gids. Jaargang 119

[p. 350]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Teleurstelling en voldoening

In zijn bundel studies ‘In search of theatre’ schrijft Eric Bentley in een hoofdstuk, getiteld ‘Boredom in New York’ erover hoe het toneel voortdurend moet kampen met een machtige vijand: de mogelijkheid van verveling, of liever van verveeldheid bij het publiek. Bentley onderscheidt ‘masses and communities’; de massa komt naar de schouwburg om geamuseerd te worden, en de ‘community’, zoals ten tijde van de antieke tragedie is bijna steeds afwezig. Mensen die naar een concert of naar een ballet-voorstelling gaan, vormen meestal een beter publiek, want zij gaan erheen, omdat zij speciale belangstelling hebben voor muziek of dans en zij worden dus door een gemeenschappelijke intentie verenigd. Maar naar de schouwburg trekt een heterogene massa, die geamuseerd wil worden. ‘Lack of community is a problem not of our arts but of our whole civilization,’ besluit Bentley.

De juistheid van zijn boutade valt moeilijk te betwijfelen. Het concertpubliek is in het algemeen beter ‘opgevoed’ dan de gemiddelde schouwburgbezoekers. Maar Bentley's betoog raakt talrijke andere moeilijkheden van de dramatische kunst niet. In de concertzaal heersen drie machten: de partituur, de dirigent en het orkest. Voor een toneelvoorstelling is veel meer nodig dan de tekst, de regie en de acteurs. Er zijn decors en costuums, er is belichting, er is een, al of niet perfecte, outillage nodig, een leger toneelknechts achter de schermen, en schouwburgrangen, waar men overal het toneel goed kan zien, iets wat in vele theaters in ons land helaas niet het geval is.

Maar nog veel gecompliceerder is de interne gang van zaken bij een toneelgezelschap, dat een belangrijk stuk wil brengen en door de heersende ‘uitkoopnoodzaak’ niet de beschikking heeft over de spelers die voor

[p. 351]

bepaalde rollen zouden zijn aangewezen. Het toneel heeft met talloze problemen te worstelen en daarom kan men het mislukken van een voorstelling niet altijd wijten aan een tekort aan prestatie of toewijding.

Drie stukken, die grote verwachtingen hadden gewekt leidden in meerdere of mindere mate tot teleurstelling. Rotterdam's Toneel bracht Euripides' tragedie ‘Medeia’ onder regie van Ton Lutz, die met zijn voortreffelijke regie van Sofocles' Electra enige jaren geleden had bewezen, op dit gebied in het bijzonder getalenteerd te zijn. Intentie en begrip maakten ook nu Lutz' regie tot een respectabel werkstuk, al valt het te betreuren, dat hij de rollen van de opvoeder en van de bode in zijn persoon heeft laten samengaan.

Euripides heeft met Medeia het nog altijd actuele drama van de verstoten vrouw ten tonele gebracht. Jason verlaat haar niet alleen, maar laat toe, dat zijn aanstaande schoonvader, koning Kreoon, haar met haar twee zoontjes uit het land verbant. Aan haar barbaarse wraak, - om haar man te straffen vermoordt zij haar kinderen, - gaat zij zelf ten onder.

Ton Lutz huldigt de opvatting, dat Medeia haar kinderen vermoordt, niet uit wreedheid, maar uit een superioriteitsgevoel, en hij noemt hetgeen Jason en Medeia scheidt, een ‘misverstand tussen man en vrouw, dat binding heeft met ieder misverstand tussen iedere man en iedere vrouw van alle tijden.’ Waar Euripides' drama als psychologische studie wordt beschouwd, greep deze verlichte geest dan toch naar de mythologische sage, al achtte hij zich niet gebonden door de gebruikelijke versie, zoals die in de literatuur al verankerd lag. (Vreemd doet dan weer Medeia's vlucht in de wagen van de zonnegod Helios aan).

Een der teleurstellingen van deze voorstelling was de vertaling van de Vlaming dr. E. de Waele, die niet direct dichterlijk genoemd kan worden, al is zij verantwoord. Bestaat er geen Nederlandse, betere vertaling, dan zou hier zeker een opdracht gewenst zijn.

Caro van Eijck had in de titelrol, die zij met groot entrain opbouwde en suggestief uitbeeldde haar volle prestige als groot actrice ingezet, maar in vele onstuimig-bewogen passages kwam de tekst niet steeds tot zijn recht. Lutz had het koor der Korintische vrouwen tot vier figuren en een schalmei-speelster beperkt. Bijzonder trof Lia Dorana als koorleidster door haar eenvoudige innige voordracht. De bezetting der overige rollen was minder gelukkig.

Men had zich het geheel in betere vertolking kunnen denken en hoewel met name Lutz als acteur niet gaf wat wij van hem hadden

[p. 352]

verwacht, blijft het feit dat Rotterdams Toneel deze voorstelling heeft gebracht lofwaardig.

De Arnhemse groep Theater had de jonge regisseur Erik Vos carte blanche gegeven om ‘Deirdre en de zonen van Usna’, het laatste stuk van de Ierse toneelschrijver John Synge te brengen. Hij mocht vertaler, decorontwerper en bouwer kiezen. Vorig jaar deed Erik Vos als eerste zijn eindexamen van de Toneelschool in het vak regie met een bedrijf uit The Playboy of the Western World.

Theater heeft met dit sympathieke gebaar een jong kunstenaar laten bewijzen, dat hij de opdracht waard was, en hoe hij zich in het drama van de grote Ierse schrijver had vertrouwd gemaakt met de geest van mystieke fantasie en dichterlijkheid in dit stuk. Zijn echtgenote Inez van Dullemen maakte een consciëntieuze vertaling, die zich goed liet zeggen, maar die de sfeer van Synge niet geheel benaderde, zomin als het toneelbeeld iets deed voelen van dat liefelijke poëtische eiland met zijn sagenrijkdom.

Van hetgeen Erik Vos voor ogen had gestaan kwam weinig tot verwerkelijking, ook doordat de vertolking van Deirdre wel het somber noodlottige maar niet de stralende kracht der liefde tot uiting bracht. Willy Haak als Lavarcham, Deirdre's voedster, wist echter de magische atmosfeer van dit noodlotsspel te evoceren, in stem en gebaar, in de wijze waarop zij haar omslagdoek als een sleep aanwendde om haar oudevrouwengestalte waardigheid te verlenen.

De Haagsche Comedie bracht het Bijbelse drama ‘De Eerstgeborene’ van Christopher Fry in vertaling van Bert Voeten, geregisseerd door Albert van Dalsum. Het stuk is op een groot elan geïnspireerd, spelend ten tijde van de vlucht uit Egypte van het joodse volk.

Fry laat ons Mozes zien, zo verklaart Bert Voeten in het programma, niet als de oude patriarch, die de plagen over Egypte doet komen als straf voor de onderdrukking der Hebreeërs, maar als een man in de kracht van zijn leven, opgevoed aan het Egyptisch hof, als veldheer van Farao's legioenen met roem overladen. Dan komt hij tot het besef, dat Israël hem roept en hij de verbondenheid met het land dat hij eens heeft gediend moet opofferen aan de taak, waartoe hij is uitverkoren: de bevrijding van zijn volk. Door de intensiteit van zijn overtuiging wint hij de strijd tegen de onverzettelijke Farao, die tenslotte verliest, als de laatste plaag Ramses, zijn eerstgeboren zoon, dodelijk treft.

[p. 353]

De vertaler, die het werk van Christopher Fry door en door kent, waarschuwt tegen de opvatting als zou dit stuk een parafrase zijn op de gruwelijke gebeurtenissen uit een recent verleden. Het gaat de schrijver voor alles om de vrijheid en de waardigheid van iedere mens afzonderlijk. Ramses, de idealistische zoon van de Farao is hier tot een verlossersfiguur gemaakt. Door zijn dood verwerft het Joodse volk de vrijheid.

In deze opzet, die van het Bijbelse verhaal afwijkt, ligt een machtig gegeven, dat echter om verschillende redenen zijn uitwerking moet missen. Deze Mozesfiguur, zoals hij door Paul Steenbergen wordt vertolkt, is geen roemrijk Egyptisch veldheer geweest, hij is geen soldaat maar een innerlijk onzeker mens. In ‘Venus Observed’ charmeerde Fry met zijn verbale rijkdom, zijn metaforen, zijn vernuftige wendingen, maar bij deze Mozesfiguur past dergelijk jongleren met woorden niet. Fry heeft met zijn visie niet kunnen overtuigen en zelfs een zo groot acteur als Steenbergen kon de mislukking van de schrijver niet goed maken. Als hij naar het paleis van de Farao gaat, om Ramses te redden van de door hemzelf ontketende plaag, valt het stuk in puin. Diep teleurstellend is deze ineenstorting van een op een dichterlijke impuls gebouwde opzet, die ongetwijfeld grote momenten had. Misschien had een andere regie nog veel kunnen redden, maar in de slappe, aarzelende zetting waarin wij het stuk te zien kregen, moest de zwakheid van de toneelsituatie het werk doen wankelen. Een reus op lemen voeten.

Wat van de voorstelling te bewonderen viel was behalve de prachtige belichting, de ruimtelijkheid van de imponerende decors, die door de weidsheid van terrassen en hoogopgaande zuilen het nietige der mensfiguurtjes accentueerde. Ook het klankdecor en de costuums waren bijzonder mooi.

Drie keer een greep naar grote kunst, drie keer een onvolledig slagen, met alle teleurstelling van hard, tevergeefs werken.

Daar tegenover de prestatie van een kleine groep acteurs, die onder regie van John Gobau een stuk van Philip King, ‘Vals beschuldigd’ speelden in pretentieloze decors, een voorstelling zonder kostbare montering.

Het Nieuwe Comedia bracht hier een stuk, dat, al rekent men het niet tot de afdeling ‘grote kunst’, bijzonder vakkundig is geschreven, met een sterk spannende intrige en met rollen die zich stuk voor stuk uitnemend tot volop spel lenen. Hier hadden wij niet te maken met een hemelbestormend elan, geen antieke tragedie, geen dichterlijk noodlots-

[p. 354]

drama, maar een thrillerachtig gegeven, met een belangwekkende inzet en vertolkt op superieure wijze door het groepje van acht acteurs en actrices van diverse geaardheid, die met gelijke toewijding samenwerkten, zowel Magda Janssens, met haar verrukkelijk natuurlijk en innig spel, als Ton Kuyl, die in de voorstelling van Deirdre de rol van Naisi niet geheel tot zijn recht deed komen, maar hier als een kwaadaardig-zielig boefje verrassend bleek.

De hoofdrol was in handen van Guus Hermus, wiens rijk-genuanceerd talent wij door de ongunst der omstandigheden geruime tijd moesten missen en die hier opnieuw bewees, een ras-echt, vast en veelzijdig acteur te zijn. Beheerst en ingehouden speelde hij de rol van de dominee, waaraan aanvankelijk niet zoveel uit te beelden schijnt, maar die in de loop van het stuk zich ontwikkelt tot een toneelfiguur die men niet licht zal vergeten.

Het gebeurt zelden, dat men met zulke eenvoudige, bescheiden middelen tot een zo geacheveerd ensemblespel komt. Dit troepje, dat op eigen kracht zonder subsidie werkt, gaf een avond van het zuiverste toneel-genieten, dat men zowel de ‘masses’ als de ‘communities’ van Eric Bently toewenst.