De Gids. Jaargang 119

[p. 210]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Tegenstellingen van Amerikaans Toneel

De Nederlandse Comedie bracht ‘A view from the bridge’, het nieuwe stuk van Amerika's grootste levende toneelschrijver, Arthur Miller. De auteur heeft van Brooklyn Bridge af het zwoegen van de havenarbeiders op de kaden beneden gadegeslagen. Daar speelt zich het drama af, waarvan Miller schrijft, dat ‘toen hij er voor het eerst van hoorde, het hem leek dit al eerder te hebben vernomen’. Hij geeft een beeld van het leven in Amerika van de talrijke arme Italianen, uit het moederland waar werkloosheid en honger heerst, geëmigreerd naar de Nieuwe Wereld, waar werk en brood is, althans voor wie wettig toegang krijgt. Daar niet ieder aan de gestelde voorwaarden kan voldoen, smokkelen in Amerika wonende Italianen dikwijls arme familieleden binnen, om hun werk en geld te verschaffen.

The bridge is voor Miller overdrachtelijk ook de brug van de griekse ruïnes naar het moderne Amerika, van de oude naar de nieuwe wereld, waarbij de schrijver zich de illusie veroorlooft, dat vendetta's en feodale toestanden, mèt de primitieve barbaarse hartstochten in het oude Europa zullen achterblijven. Om die primitieve hartstochten gaat het stuk.

Eddie Carbone, hard zwoegende bootwerker bij het laden en lossen, heeft enige jaren geleden in zijn gezin een nichtje van zijn vrouw opgenomen toen het kind haar ouders verloor. Hij ontzegt zijn eigen kinderen soms dingen, teneinde Catherine van alles te kunnen toestoppen. Twee familieleden uit Sicilië, die daar verhongeren, komen illegaal naar Amerika en Eddie neemt ze gastvrij in zijn woning op, al moeten zij het weinige wat zij bezitten nu delen, en op de grond slapen.

De jongste, Rodolpho, wordt terstond op Catherine verliefd en het nauwelijks volwassen meisje beantwoordt dit, hetgeen in Eddie een heftige

[p. 211]

jaloezie doet ontwaken. Hij tracht Catherine ervan te overtuigen, dat het Rodolpho alleen erom te doen is, door middel van een huwelijk met haar, amerikaans burgerrecht te verkrijgen, zodat hij voortaan in Brooklyn zal kunnen blijven. Zijn afkeer van Rodolpho motiveert Eddie tegenover de oude bevriende advocaat Alfieri, tot wie hij zich wendt om hulp en raad, met de mededeling dat de jongen sexueel niet normaal is, want hij kan zingen en koken, een jurk knippen voor Catherine, en hij wordt door de bootwerkers nageroepen met het woord ‘blondje’.

Tevergeefs probeert Alfieri hem de ogen te openen voor zijn eigen gevoelens en hem te doen begrijpen dat hij moet berusten in de gang der gebeurtenissen. Maar Eddie is elk redelijk inzicht voorbij, hij wordt meegesleurd in de kolkende drift van zijn jaloezie. Dan besluit hij tot het uiterste middel om Rodolpho onschadelijk te maken. Hij geeft de twee bij hem ondergedokenen aan bij de immigratie-controle. In het gevecht met Marco, de oudste van de twee, die deze daad van verraad wil wreken, trekt Eddie zijn mes, maar in de worsteling wordt hij door zijn eigen mes gedood.

Het verhaal wordt door Alfieri, terzijde op het toneel gezeten, verteld, afgewisseld door taferelen in de huiskamer van het gezin en ontmoetingen op straat. Miller heeft Alfieri de rol van het griekse koor in de antieke tragedie verleend, de wijze grijsaard verklaart en commentarieert hetgeen zich gaat voltrekken en maakt de onverbiddelijkheid van het noodlot duidelijk.

‘Van de brug afgezien’, zoals de titel in de vertaling van Nel Bergmans-Withaar luidt, is het derde stuk van Miller, dat eindigt met de dood van de hoofdpersoon. In ‘De dood van een handelsreiziger’ maakt Willy Loman een eind aan zijn leven, om zijn zoons het geld van zijn levensverzekering te verschaffen. In ‘De Vuurproef’ verkiest John Proctor de dood aan de galg boven het verlies van zijn zelfrespect. In dit nieuwe stuk werpt Eddie Carbone zich in het gevecht met Marco, (die voordien heeft bewezen hem in lichaamskracht de baas te zijn), wetend dat dit zijn einde betekent en zelf het wapen ertoe verschaffend. In al deze drie gevallen is het voor de hoofdpersoon onmogelijk verder te leven. Drie vormen van zelfmoord dus.

Er ligt echter een groot verschil tussen de beide eerste stukken en het laatste. Willy Loman rijdt zich met zijn auto te pletter terwille van de toekomst van zijn zoons. John Proctor wordt liever gehangen dan verder te leven met afschuw van zichzelf. Maar voor Eddie Carbone is de dood de verlossing uit de ondragelijke foltering van zijn hartstocht. Het is de

[p. 212]

logische consequentie van een primitief wezen, dat ten onder moèt gaan door een macht, die sterker is dan al het andere.

Waren Miller's vorige stukken op een tweestemmig thema gebouwd, - de mens als slachtoffer van de samenleving èn de strijd van het individu om het behoud van de hoogste waarden, (bij Willy Loman de liefde voor zijn zoons, bij John Proctor het zelfrespect), - in dit nieuwe stuk van de grote toneelschrijver is het dramatisch conflict gereduceerd tot dit enkelvoudige gegeven: de mens als willoos werktuig van zijn driften, liefde, begeerte en vooral jaloezie, de sterkste motor voor de zelfvernietiging. De maatschappij is hier slechts entourage, de tragedie voltrekt zich uitsluitend in de mens zelf.

Ongetwijfeld gaat van de enkelvoudigheid van het drama een dwingende kracht uit. Maar waar Miller in de ontwikkeling der gebeurtenissen de her-opvoering van een griekse mythe wil zien, kan de toeschouwer er evengoed de achtergrond van een gemengd bericht in vinden. De religieuze basis van de antieke tragedie bestaat hier niet. Er is in de figuur van Eddie Carbone geen zelfstrijd. Hij geeft zich met huid en haar over aan het monster, dat hem verslindt. Zijn vrouw en kinderen betekenen niets meer voor hem, hij blijft in gruwelijke eenzaamheid, oog in oog met de verlatenheid en tenslotte met de dood.

Het is raadselachtig, dat Miller in dit stuk telkens over ‘de kinderen’ laat spreken, terwijl zij onzichtbaar blijven niet alleen, maar ook generlei functie vervullen. Als de schrijver de kinderen met opzet heeft willen elimineren van het toneel, waarom heeft hij ze dan toch genoemd? Wij zien het bootwerkersgezin om de tafel zitten eten, waar zijn dan in een zó realistisch drama de kinderen, die alle onderlinge verhoudingen mede zouden hebben bepaald? Alleen om Eddie als goed huisvader te tekenen? Voor de toeschouwer is deze man kinderloos. En dat past ook beter in de sfeer van eenzaamheid, die de door het noodlot getekende van meet af aan omhult.

Het tweestemmige thema van Miller's vorige werk leidde tot een meer orkestrale klank, maar in zijn jongste stuk horen wij het onvergetelijke solo van de mens die, met zichzelf alleen, te gronde gaat. Als geen ander weet Miller toneel te creëren met de eenvoudigste middelen.

De voorstelling is een gebeurtenis geworden, vooral door het weergaloze spel van Ko van Dijk, die de volle tragiek van deze figuur deed beleven, en door de even bewogen als beheerste Alfieri van Louis Saalborn. Het werd een van die uitzonderlijke toneelmanifestaties, die geschiedenis maken. Toch blijft de vraag, wat dit stuk zou ‘doen’, als niet een zo

[p. 213]

groot acteur als Ko van Dijk zich met de hoofdpersoon a.h.w. had vereenzelvigd.

Een geheel ander beeld van Amerika geeft William Faulkner in Requiem for a nun, het enige voor toneel geschreven stuk van de Nobelprijs-winnaar. Als toneelschrijver kan men Faulkner niet met Miller vergelijken. Wie tevoren dit stuk met zijn uitweidingen, lange monologen en herhalingen leest, twijfelt aan de mogelijkheid dat Faulkner's bedoeling kan worden gerealiseerd. Des te verrassender was het de indrukwekkende voorstelling mee te maken die tot een der belangrijkste van het seizoen voor de Haagsche Comedie behoort, vooral ook door de regie van Karl Guttmann, die getuigde van diepgaand begrip voor dit moeilijke werk, van ongewone artisticiteit en vakkundige bekwaamheid. De wijze waarop de spirituals tussen de bedrijven hun effect konden maken was zeer verhelderend voor de inhoud en de sfeer; aangrijpend als een film-rijm werkte het overgaan van de kreet der moeder als zij haar kind dood vindt, in de roep van een negerzanger. Het spel van Myra Ward overtrof alle prestaties die wij tot nu toe van haar mochten zien. Belichting en decor vergden voor dit stuk bijzondere kwaliteiten, zo ook de mise-en-scène.

Het Requiem voor een non is het vervolg op de bekende roman ‘Sanctuary’, de ontstellende geschiedenis van een jong meisje, Temple Drake, dat op weg naar een feestje met Gowan Stevens, een dronken student, tegen een boom rijdt en in handen komt van gangsters. Zij is getuige van een moord, de moordenaar brengt haar naar een publiek huis in Memphis en houdt haar daar gevangen; zij legt een meineed af, en beschuldigt een ander van de moord.

Dit verleden is de achtergrond van het toneelstuk, dat acht jaar later speelt. Temple is getrouwd met Gowan Stevens en moeder van twee kinderen. De aard van Temple is niet veranderd. Zij heeft de negerin, exprostituée Nancy Mannigoe als kindermeisje genomen, omdat deze vrouw die zij in het bordeel heeft ontmoet dezelfde taal spreekt als zij. Nancy is echter tot het geloof gekomen. Als Temple besluit, met een nieuwe minnaar weg te gaan en man en kinderen te verlaten, tracht Nancy het huwelijk te redden. Als al haar smeken, dat de moeder bij haar kinderen moet blijven, faalt, doodt Nancy het jongste kind. Nancy wordt tot de strop veroordeeld. Maar zij bereikt haar doel: het ontwaken van Temple's besef van verantwoordelijkheid. Nancy wordt verdedigd door Gavin Stevens, de oom van Gowan. Hij ontdekt Temple's schuld en tracht Temple tot een biecht te brengen. Nancy kan hij niet redden, maar hij wil Temple's geweten doen spreken. De worsteling van Temple met zichzelf duurt tot de dag

[p. 214]

vóór de executie. Midden in de nacht gaat zij met Gavin naar de Gouverneur om gratie te vragen voor Nancy. En dan eindelijk komt de biecht, de behoefte aan loutering.

Met Gavin bezoekt zij Nancy in de gevangenis, en vindt de ter dood veroordeelde waardig en rustig in de kracht van haar geloof. Temple vraagt haar, hoe zij kan geloven, maar Nancy weet het niet. Door te lijden kan de mens gered worden. Voor haar primitieve geloof is daarmede alles gezegd. Maar voor Temple is geen antwoord op haar zoeken naar hogere zekerheid. Haar wroeging blijft haar folteren, alsof het vagevuur haar schroeit.

Het schuld- en boete-motief van Dostojewski heeft Faulkner op majestueuze wijze actueel gemaakt. Alleen in Amerika met zijn Niagara en Rocky Mountains zijn deze gigantische afmetingen van zonde en boete denkbaar, alleen het primitieve geloof van de neger kent de blijmoedigheid om vrijwillig het leven te offeren. Meer dan welke roman van zijn hand heeft dit technisch onvolkomen stuk mij van Faulkner's grootheid doordrongen.

In elk opzicht is dit werk de tegenstelling van Miller's drama. A view from the bridge geeft de enkelvoudigheid van een magistraal speelstuk, waarin slechts één kant van de menselijke ontreddering in een onontkoombare noodlots-voltrekking wordt getoond. Het stuk kon ook in Amsterdam spelen.

Bij Faulkner zijn wij in de ruimte en in de verscheidenheid van deraillement, zowel als van zuivering. Het essentiële van Faulkner's bedoeling kan in verschillende terminologie worden vertaald, er zijn vele mogelijkheden, die als eind-uitkomst misschien alle de zelfstrijd beogen waardoor de mens in vrede met zichzelf kan verkeren. Faulkner stelt generlei dogma, theologen en humanisten kunnen ieder volgens hun opvatting dit patroon van kwaad-doen en schuld-delgen ontwikkelen.

Bijzonder opmerkelijk is in Faulkner's tableau de tegenstelling tussen blank en zwart. Blank representeert de egocentrische perverse inslag, zwart staat voor de menselijke liefde met inzet van het eigen leven.

Toen Faulkner in 1950 de Nobelprijs in ontvangst nam, sprak hij een rede uit, waarin hij weigerde te geloven aan de ondergang van de mens. ‘Hij is onsterfelijk, niet alleen omdat hij het enige schepsel is met een niet tot zwijgen te brengen stem, maar omdat hij een ziel bezit, en een geest die in staat is tot medelijden, tot opoffering en tot lijden. Het is de taak van de dichter, van de schrijver, over deze dingen te schrijven.’

Dat heeft hij gedaan.