De Gids. Jaargang 119

[p. 125]

J. Greshoff
Agenda zonder data

Wanneer mijn dagblad mij aan het ontbijt mededeelt dat er twee miljoen Chinezen doodgevroren zijn, zal ik dat feit beleefdheidshalve en in beginsel bejammeren. Het toejuichen van overlijden wordt immer onbetamelijk geacht, zelfs waar het persoonlijke vijanden betreft. Hetgeen die Chinezen niet zijn. Ik ben echter een man met terugwerkende kracht en steek dus gaarne zo nu en dan de hand in eigen boezem. Deze handelwijze, in mijn jeugd sterk aanbevolen, raakt langzamerhand in onbruik. Dit doende moet ik mijzelf bekennen dat het omkomen, op welke wijze dan ook, van enige miljoenen Chinezen of anderszins, geen enkele ontdaanheid bij mij teweegbrengt.

Nadenkende over dit verschijnsel, dat algemeen voorkomt maar zelden erkend wordt, dacht ik plotseling aan die arme Armeniërs. Wat zou er tenslotte van hen geworden zijn? In mijn jeugd werden zij ieder jaar, onder nadrukkelijke tegenwerping van Anatole France, uitgeroeid. Zijn zij van deze aarde verdwenen? Of laat men hen nu even onverklaarbaar met rust, als men hen vroeger te lijf ging? Hoe dit ook zij, als het om eerlijkheid te doen is, ben ik verplicht duidelijk vast te stellen dat ik niet in staat ben mij zorgen te maken over het lot van een mij onbekend volk; maar dat ik geheel uit mijn doen gebracht wordt indien er in mijn straat een onschuldige straathond onbetamelijk toegesproken of mishandeld wordt. Dit alles is natuurlijk niet in den haak. Het strookt niet met de chronische mensenliefde welke alom heerst. Doch ik ben nu eenmaal geschapen als het onschuldige meisje uit een van Tom Lehrer's kostelijke liedjes, dat haar familie con brio vermoordde, maar er niet om wilde jokken aangezien zij dit als een zonde beschouwde.

Iedere tijd heeft zijn eigen schijnheiligheid. In de onze wordt men met een scheve blik aangezien, indien men niet diep ontroerd is door bevroren Chinezen of door enig ander ongeval overkomen aan personen wier bestaan men niet vermoedde, woonachtig in een landstreek waar men nog nooit van hoorde. Zij die er prat op gaan, dat zij oude vooroordelen overwonnen, blijken niet te beseffen dat zij door nieuwe overwonnen werden. Voorheen veinsde men huiselijke, thans sociale deugden. Ik voor mij kan het voordeel van die ruil niet inzien. En ik kán ook, zelfs al zou ik het willen, niet geloven dat het zieleleven van de heer W. Jansen te Heerenveen onherstelbaar verwoest werd door het besef dat er in het voormalige Brits-Indië miljoenen en miljoenen mensen leven op een rantsoen ver beneden de laagste redelijke eisen.

Wanneer men verder wil gaan dan de nuchtere, onpersoonlijke vaststelling dat in het algemeen gesproken, hongersnood ongewenst is, begeeft men zich op het (overigens

[p. 126]

platgetrapte) gebied van de leugen. Zo wordt het dan mogelijk dat in New York geprotesteerd wordt tegen de onderdrukking van hier of daar een volksgroep door vertegenwoordigers van een land, waar het gebruikelijk is de tegenstanders van de heersende kliek zonder vorm van proces op te knopen. Niemand in de vergadering ontdekt hier iets tegenstrijdigs in. In een blindeninrichting verbaast niemand zich over de aanwezigheid van blinden. En als een ieder vals speelt, is hij die zich aan de regels houdt de kwade pier, een misdadiger, welke zo spoedig en afdoend mogelijk onschadelijk gemaakt moet worden.

*_**

Bij de hedendaagse schrijvers stel ik vast een overschatting van de liefde, welke in geen enkel verband staat met de dagelijkse werkelijkheid des levens. In het bijzonder merk ik alom op een sterke belangstelling voor biologische bijzonderheden, welke deze, uit hoofde van hun oeroude overbekendheid, niet waard zijn. Borrel en bedstee zijn schering en inslag, alsof het menselijk bestaan geen andere mogelijkheden bood. De grondige wijzigingen in de bouw van onze samenleving, de veranderde houding tegenover de dood, de wonderlijke vergezichten door wetenschap en techniek geopend, blijken de letterkundigen slechts in geringe mate te boeien. Geen avonturenroman meer, geen schelmenroman, geen romans de cap et d'épée: verouderd! Geen familieromans, geen bedrijfsromans, geen natuurromans, geen sleutelromans, geen romans met een strekking: verouderd! De wereld is tot het formaat van een divan teruggebracht en het leven niet groter meer dan een glas. Al wie schoonheid zoekt, is niet meer van zijn tijd, welke gedistilleerd en handtastelijkheden vereist. De oude Dumas was, daar zijn de heren het over eens, een verachtelijke broodschrijver. Maar ik vermoed, vrijblijvend, dat hij oneindig meer in zijn mars had, als mens en als kunstenaar, dan de hedendaagse femelaars, die zich het moede en lege hoofd afmartelen om theoretisch, een nieuwe friemelarij te ontdekken.

Ik meen opgemerkt te hebben dat vele romanciers het als hun onzedelijke plicht beschouwen, hun helden, binnen de eerste tien bladzijden, met een willekeurig toegevoegd vrouwspersoon, naar de sponde te jagen, ook al draagt die bedrijvigheid niets (hoegenaamd niets) bij tot het verloop der verdere gebeurtenissen. Dit is een modeverschijnsel, zoals eertijds het wenen of, nog vroeger het verheerlijken van de landman. Jean Schlumberger hangt in zijn levensherinneringen een tafereel op, dat ik nimmer vergeten zal. Hij vertelt namelijk hoe hij voor Botticelli staande (het kan ook een andere deerniswekkende grootmeester geweest zijn), juist op hetzelfde ogenblik als zijn reisgenoot Gide, in dikke tranen uitbarstte. Ja, zomaar, van pure schoonheidsontreddering. Dat vindt men nu gek. Ik ook. Maar toch niet gekker en zeker smakelijker dan de jongeling die ik nu in ‘moderne’ verhalen tegenkom en die zodra hij maar in de verte een bezemsteel met rokken ontwaart, midden op de bladzijde, aan zijn gulp begint te frummelen.

Eigenlijk is gek het woord niet. Onwaarachtig zou in beide gevallen beter van pas zijn. Het merkwaardige geval doet zich namelijk voor dat men, op gezag van hedendaagse romanschrijvers, geneigd wordt aan te nemen dat zich een gemeenschappelijke, onwederstaanbare, allesomvattende drang tot de slagergreep van de mensheid heeft meester gemaakt; terwijl ik in de oude en nieuwe wereld rondreizende, dit verschijnsel niet minder, doch ook niet méér bespeurde dan voorheen.

[p. 127]

Welk een verenging, welk een verarming! De wijde wereld verschrompelt tot de bescheiden afmetingen van het ledikant. En dat bevindt zich dan nog veelal in een bedompte kamer, in de nabijheid van een petroleumkachel, terwijl de koolgeur van ontelbare prakkies zich niet meer uit de hoeken en gaten laat verdrijven. Aan honderden boeiende, belangwekkende, zinrijke, vermakelijke verschijnselen en gebeurtenissen gaan de schrijvers achteloos voorbij om met de maniakale hardnekkigheid van de reu steeds weer terug te keren naar de stoep van het huis dat de loopse teef herbergt.

Het kan overdreven geacht worden dat onze vaderen het woord buik ongaarne in druk zagen. Het is ook overdreven aan te nemen dat geen verhaal geslaagd mag heten zonder een volledige inventaris van de menselijke lichaamsdelen met de daarbij passende gebruiksaanwijzing. Ik ken alle bezwaren welke van ouds reeds tegen de preutsheid te berde gebracht werden. Ik acht die gering in vergelijking bij alles wat er uit de onbeperkte loslippigheid voortvloeit. Daarbij komt nog een overweging van geheel andere aard. Ik houd er van al lezende iets naders te vernemen over een onderwerp dat ik niet of slechts oppervlakkig ken. Wanneer een schrijver daar boeiend over weet te vertellen, volg ik hem met gespannen aandacht. Maar ik kan werkelijk geen belangstelling veinzen voor praktijken, welke mij uit de gewoonte des levens reeds jaar en dag door en door bekend zijn. Sedert onheugelijke tijden zijn er in de wijze van voortplanting weinig of geen wijzigingen aangebracht. Het is dus moeilijk zo niet onmogelijk, op dit gebied iets gloednieuws te verkondigen. De afwijking is er al evenzeer gemeengoed als de orthodoxie. En voor de beoefening van welke stijl ook wordt geen buitensporig vernuft geëist. Desondanks weten vele jonge schrijvers, die zich daarbij nog nieuwlichters wanen, niet anders te doen dan ons te onthalen op mededelingen waarvan de inhoud en de strekking ons al van onze schooljaren bekend en vertrouwd zijn. Dat men uitspreekt in ronde woorden wat weleer met zorg verzwegen of omschreven werd, betekent geen vooruitgang. Als het om ondeugd te doen is, schuilt daarvan oneindig meer in ‘Les Liaisons Dangereuses’ waar geen onvertogen woord in voorkomt, dan in de boeken van nu, doorspekt met dierkundige krachttermen. De jongelieden die hun vrije en franke uitlatingen als een overwinning beschouwen, blijken niet te vermoeden dat ieder verschijnsel zijn werkingskracht voor het grootste deel verliest wanneer men het onthult in een woord. Zonder geheim en geheimzinnigheid, zonder het verzwijgen en het doen vermoeden, is er geen zonde denkbaar. Een naaktloperskamp is onschuldiger dan een bewaarschool.

Het valt niet meer uit de toon en niet meer op, wanneer op bladzijde twaalf of veertien de held terloops, snel en zakelijk, als haan optreedt. Niemand zoekt meer naar het verband tussen dit ongeval en de rest van het verhaal. Het behoort er nu eenmaal bij, zoals een goede eeuw geleden een maannachtelijke wandeling op een kerkhof.

Reden tot ongerustheid bestaat er niet. Elke mode heeft zijn tijd. Niet omdat de zedeleer steevast zou overwinnen, doch omdat de ondeugd vroeger of later altijd tot de enig juiste slotsom komt: dat hij alleen kans van slagen heeft als hij zich wikkelt in het gewaad van de deugd. Of men het gaarne hoort of niet, verandert niets aan het feit dat alle kunst, ook (of juist) als hij zich op waarheid en waarachtigheid beroept, gestyleerde hypocrisie is, schijn die tot wezen wordt door het wonder van de vorm.