De Gids. Jaargang 119

[p. 53]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Een Bruid in de Morgen

Hugo Claus, de in het Nederlands schrijvende Belg, heeft reeds op negentienjarige leeftijd bij zijn debuut ‘De Metsiers’ blijk gegeven over een buitengewoon psychologisch docrdringingsvermogen te beschikken. Sindsdien hebben wij van hem verzen kunnen lezen, een bundel schetsen ‘Natuurgetrouw’, een roman ‘De Hondsdagen’, en heeft hij enige eenacters geschreven, waarvan ‘De Getuige’ binnenkort in Amsterdam (door de werkgroep voor experimenteel toneel onder leiding van Kees van Iersel) zijn première zal beleven in regie van Ben Groenier.

Op hetzelfde thema als van de roman De Metsiers publiceerde Hugo Claus in de jaargang 1954 van het Nieuw Vlaams Tijschrift zijn eerste toneelstuk ‘Een bruid in de morgen’, dat nu in boekvorm is verschene met een voorrede van Herman Teirlinck, die dit werk van een drieentwintigjarig auteur met ontroerde bewondering inleidt bij het publiek (Ontwikkeling te Antwerpen, J.M. Meulenhoff te Amsterdam).

Rotterdams Toneel heeft als eerste gezelschap dit stuk gespeeld, nadat het hier te lande door andere gezelschappen was geweigerd. Het thema van een asociale jongen die door zijn zuster met behoedzame tederheid wordt beschermd tegen de vijandelijke buitenwereld had Claus ook reeds in de Metsiers gebruikt. Het getuigt van moed, om dit stuk, dat zo gemakkelijk door verkeerde accenten tot misverstand zou kunnen leiden, ten tonele te voeren.

Ton Lutz heeft door zijn zorgvuldige regie, door zijn psychologisch zuiver inzicht en door zijn overtuiging, dat het hier om een uitermate belangrijk toneelstuk ging, de dramatische kunst een grote dienst bewezen. Na de Rotterdamse première is het stuk in Antwerpen gespeeld en ook, in franse vertaling, te Parijs, waar Sacha Pitoëff het bracht

[p. 54]

in het Théâtre de l'Oeuvre (als een oorspronkelijk frans werk!)

‘Een bruid in de morgen’ voert de familie Pattini ten tonele. De vader, in zijn jonge jaren door de muziek tot creativiteit geïnspireerd, blijft een mislukt componist, uit wiens zwakke handen het eens begonnen concerto nooit voltooid tevoorschijn zal komen.

Zijn zoon Thomas is een aan het pathologische grenzende fantast, ‘lebensuntauglich’ en een gemakkelijke prooi of dupe van de buitenwereld. Moeder Pattini tracht, met de ‘beste bedoelingen’ de jongen te koppelen aan de veel oudere, gefortuneerde en naar een huwelijk smachtende nicht Hilda, die met haar geld het gehele gezin van de ondergang zou kunnen redden.

Fel verzet Andrea, het nauwelijks volwassen zusje van Thomas, zich tegen de plannen van beide vrouwen. Zij verzet zich tegen het gekonkel van haar moeder, tegen de slappe goedkeuring van haar vader, maar vooral tegen de aanslag die er op Thomas' kinderlijkheid wordt gedaan. Zij sussen hem met beloften, hij zal een mooie auto krijgen van nicht Hilda, zijn vader mag zelf een piano gaan uitkiezen, en dan zal hij eindelijk zijn concerto kunnen afmaken.

De moeder roept Andrea, ter verantwoording. Het is niet normaal, wat in hun huis gebeurt, het is niet normaal dat Andrea, een mooi jong meisje, nooit iets van een man heeft willen weten, dat zij elk aanzoek heeft afgewezen, dat zij altijd met Thomas samen is.

Al deze ‘redelijke’ lieden uit de buitenwereld, (de ‘vreemden’ heten zij in De Metsiers) begrijpen niets van de tederheid, de ongereptheid van deze twee jonge mensen, die van kind af samen hebben gespeeld, de jongen dromend van auto's en radio's, zijn zusje hem beschermend, hem in zijn onvolwaardigheid steunend en opbeurend. De innigheid van hun verbond staat om hen beiden heen als een onzichtbare wand, die ze onttrekt aan alles wat ‘vreemden’ erover denken.

Nicht Hilda is nu echter vastbesloten tot het huwelijk met Thomas. De jongen zelf is belust op de komende geschenken, hij beseft niet, wat het woord huwelijk betekent en denkt dat Andrea hem achterna zal komen, als hij met nicht Hilda op de huwelijksreis is naar Engeland. Andrea ziet, dat zij niets kan tegenhouden, dat hier de buitenwereld machtiger is dan de kinderdroom, en zij pleegt zelfmoord.

De tragedie die zich in de familie Pattini afspeelt, is door Claus ingenieus en bijzonder hecht van structuur gedramatiseerd. De opbouw der verschillende scènes is overtuigend, met strenge tucht, tot stand gebracht, zodat dit stuk soms de herinnering aan de antieke tragedie oproept.

[p. 55]

Het meest ontroert ‘Een bruid in de morgen’ door de verrassende menselijke warmte. De schrijver dwingt voor elk van zijn figuren ons mededogen af. Stuk voor stuk heeft het lot hen met machteloosheid geslagen. Protagonist en antagonist zijn in wezen gelijkelijk tragisch. Want zelfs de konkelende moeder, die het huwelijk uit berekening doorzet, en zelfs de hysterische trouwlustige nicht Hilda worden door de jonge schrijver zodanig doorlicht, dat de wanhoop, de opgekropte eenzaamheid zichtbaar wordt, en deze twee zo verschillende, maar gelijkelijk rampzalige vrouwen ons niet als boze monsters verschijnen, maar als mensen die door regen en wind zijn verweerd als wrakke muren met schimmelplekken.

‘Een bruid in de morgen’ mag een evenement in de toneelwereld genoemd worden. Zeker heeft Claus invloed ondergaan van Tennessee Williams (het pianospel van de buren op bepaalde momenten), en vooral van Arthur Miller, niet alleen in de toneelbouw met de huiskamer beneden en de kamertjes van Andrea en de musicus boven, maar vooral in het diepgaande begrip van de door hem geschapen wezens, met hun kleinheid, hun lafheid, hun levensangst. Dat belangrijke contemporaine auteurs invloed op hem hebben gehad betekent echter in genendele dat Claus hen heeft nagevolgd. Zijn werk bezit een volstrekt eigen sfeer, een persoonlijke uitdrukkingswijze.

Verwondering over een zo boven ‘de partijen’ staand levensinzicht bij een drieëntwintigjarig schrijver is een zwakke aanduiding voor de uitwerking die deze mysterieuze begaafdheid bij de toeschouwer teweeg brengt. Eerder zou men verwachten dat een beroemd toneelschrijver als O'Neill het vuur in deze knaap zou hebben ontstoken door zijn grimmige strijd om het scherfje levensgeluk dat de sterveling tracht te veroveren met het parool ‘Steal or starve’.

Maar er is in Claus geen grimmigheid, in dit stuk is geen demonie. Er is lucide begrip voor de toch zo uiteenlopende karakters, er is, vóór alles: deernis. Het duidelijkste portret is dat van Thomas, de bijna animaal sterk-levende, in zijn krachtige vitaliteit telkens naar het pathologische doorslaande jongen, met zijn kortzichtigheid, goedgelovigheid, zijn dichterlijk getimbreerde fantasie. De moeder en nicht Hilda overtuigen gemakkelijker, door de concrete omtrekken van hun kleine zielsgebied. De vader is te vaag gebleven, de lijnen waarmee zijn portret is opgezet missen de vastberaden toets van de andere figuren.

En Andrea?

Zij gaat aan de zuiverheid van dat ene liefelijke gevoel, waarvoor

[p. 56]

geen naam bestaat, te gronde. Haar fanatieke aard, haar jeugd, die niet van schipperen wil weten, verdraagt het leven niet, als dit van het ene compromis naar een nieuwe ontgoocheling moet leiden. Zij heeft zich tot het uiterste verzet tegen het besmeuren van haar jeugd-idool. Als zij inziet, dat het vergeefs is te vechten, dat dit weerzinwekkende huwelijk voor Thomas misschien ‘het beste’ zal zijn, kiest zij met de absoluutheid van haar leeftijd de dood.

Zij zegt tegen Thomas: ‘Je lijkt op mij. Je bent geen andere. Nu ga je weg, verdwijnt wel gauw tussen alle anderen... En alleen wil ik niet meer doorgaan, terwijl ik weten zou dat jij ergens op de wereld langzaam een vreemde Thomas wordt, een onbekende man voor mij... Ik ga nu weg. Ik ben bang, bang, zo bang ben ik nooit geweest, maar het moet...’

De personages staan hier in hun eigen geheimzinnige sfeer voor ons en tussen hen gaat het tragische van hun lotsbestemming onverbiddelijk voort. De dood van Andrea zal het ‘huwelijk’ van Thomas en nicht Hilda niet verhinderen. Maar het geluk wordt er niet door gekocht.

Dit even poëtische als eerlijke en eenvoudige stuk heeft een voortreffelijke bezetting gekregen. Ton Lutz heeft de regie met delicate maar vastberaden hand gevoerd. Hans Croiset als de pathologische Thomas, Ina van Faassen als Andrea waren onovertrefbaar. Wie Ina van Faassen gezien heeft als dit fanatiek-vechtende kinderlijke en toch zo tragische meisje, met haar tederheid, haar agressie, zal haar aandoenlijke fel-levende figuurtje nooit vergeten.

De enkele als tekortkomingen gevoelde bezwaren (het kamertje boven, waar de vader zijn gestorven kind vasthoudt, had donker moeten slaan als het gesprek in de huiskamer begint) kunnen geen verandering brengen in mijn overtuiging, dat wij een hoogst belangrijk toneelstuk in uitnemende regie hebben zien spelen door eminente vertolkers.