De Gids. Jaargang 118

[p. 196]

Luc Lutz
De souffleur

Je moet bezield zijn van een heilig vuur voor het wonder van het toneel, overtuigd van je onmisbaarheid, of iets in je meedragen van een heilsoldaat of een ziekenverpleger om souffleur te worden. Eerlijk: er is geen ondankbaarder beroep te bedenken. Als een ballenjongen bij een tenniswedstrijd volgt de souffleur het spel, gereed om fluisterend in te springen zodra het geheugen van de acteur een steek laat vallen. Doet hij dit feilloos, dan kan hij elke maand zijn salaris halen en incasseert hij van tijd tot tijd een schouderklopje van een acteur of een glimlach van een actrice. Het gebeurt dan ook niet zelden, dat hij een kopje koffie drinkt of een borrel op hun kosten. Kortom, men noemt hem een souffleur met prijzende adjectieven, die variëren van goed - prima - uitmuntend tot grandioos. Dat is dan de hulde, die hij zich in de jaren verzamelt, zonder ooit te delen in het uitbundig applaus, de bloemen, die worden aangedragen, het gejuich of bravogeroep. Op dat ogenblik loopt hij door de onderaardse gewelven van de schouwburg, brengt zijn ‘boek’ weg, en gaat met een sigaret in de mond langs de portiersloge naar buiten, terwijl collega's elkaar om de hals vallen en vrolijk en opgelucht naar de kleedkamers teruggaan.

Er zijn goede en slechte souffleurs. De goede kennen de zwakheid van de spelers tot in de finesses. Zij weten, wanneer een pauze er wel of niet bij hoort en dringen dan, voor het publiek vaak onhoorbaar, sissend het juiste woord in het oor van de acteur. Zij bladeren bijna automatisch het boek door, met de ogen bij de spelers en het geheugen bij de tekst. Zij verstaan de kunst om belangrijke clausen, die overgeslagen worden terug te halen en aan te haken aan het vervolg, zonder een logische dialoog geweld aan te doen. Tot de slechte souffleurs behoort hij, die zich in het spel verliest en opschrikt, wanneer twee verwijtende ogen zich van de smartelijke Othello of de liefelijke Julia losmaken om zich op hem te

[p. 197]

fixeren en hem, niet merkbaar voor het publiek aan zijn taak te herinneren. Er wordt angstig gebladerd en bij toeval wil het wel eens lukken, dat de ontbrekende tekst hem onder de neus komt. Dan zijn even later de ogen van de acteur weer in dienst bij de nobele moor en Julia zoekt haar vurige minnaar elders. Maar niet zelden gebeurt het, dat de souffleur capituleert en boven zijn boek wanhopig gesticuleert als een frauduleus kassier.

Dit zijn de ogenblikken die door het publiek in de pauze vaak besproken worden als ‘dat prachtige moment van die lange stilte’ of door insiders vernuftig gesignaleerd als het momentje ‘dat hij blank stond’.

Het zou voor de psychologen interessant zijn stelselmatig te onderzoeken, waarom een acteur een bepaalde tekst nooit weet, andere teksten altijd verkeerd zegt, op een zeker moment nooit zijn wachtwoord weet of bij één passage steeds weigert zijn medespeler aan het woord te laten. In afwachting van hun onderzoekingen, kan ik hen geruststellen. De souffleur kent dit fenomeen en vangt het zo veel mogelijk op.

Om zich op de vele moeilijkheden voor te bereiden, maakt hij zo'n 15 repetities mee. Hij verschijnt, nadat op de repetitielijst de dames en heren verzocht is hun rollen te kennen. Er volgen dan allerlei afspraken met de souffleur zoals:

‘Denk erom, die zin sla ik altijd over, zet er een kruisje bij.’

‘Geef me dat in godsnaam niet op, want dan raak ik in de war,’ of

‘Als je me nou daar dat woord opgeeft, weet ik de rest wel.’

En in het souffleursboek hopen zich de kanttekeningen op met een geheimschrift van balletjes, kruisjes, enkele en dubbele streepjes, uitroeptekens, die de basis gaan vormen van zijn taak. Maar tussen deze repetitie met gekende rollen en de première liggen meestal tien dagen en het komt mij voor, dat alle spanning en concentratie zich bij de minste kortsluiting bij voorkeur wil afreageren op de man, die vaak zo belangeloos meehelpt de regisseur niet te laten merken, dat men zijn rol nog niet kent.

‘Wat zeg je nou toch, jochie? Ik versta geen woord!’ Deze handige manoeuvre van een geïrriteerd acteur bevestigt bijna de indruk, dat de souffleur alleen schuld is aan het feit, dat hij zijn tekst niet kent.

Een kleine adempauze en men is weer op gang. De grote monoloog krijgt al vorm en wekt zelfs in het schemerachtige lokaal met zijn houten stoelen en kale muren een illusie. Men is al één ogenblik meegenomen naar een andere wereld. Plotseling wordt de droomdraad ruw afgebroken. ‘Geef me toch in godsnaam niet elk woord op, ik wil zelf ook wel eens wat

[p. 198]

zeggen’ - en nu is de tragiek van de souffleur, dat elk antwoord, elke tegenwerping of verklaring misplaatst lijkt. Zij die zich dat bewust zijn gaan rustig verder met hun geheimschrift van rondjes-kruisjes-balletjes. Sommigen worden zenuwachtig of voelen zich gekwetst.

Maar het moet voor u wel duidelijk zijn, dat de souffleur zich pas veilig gaat voelen als de première in zicht is en hij na de laatste vluchtige instructies over zinnen en woordjes in zijn hok klimt. Eerst op die plaats is het, dat hij zich onkwetsbaar weet en ik geloof niet, dat het verstandig zou zijn om zijn taak daar niet au serieux te nemen. Het is wel eens gebeurd en de verontwaardiging was zo groot, dat de betreffende souffleur zijn boek op het toneel smeet, met een krachtterm, die hem ver boven zijn waarde uittilde, en zijn veilige schelp verliet onder de onthutste blikken der acteurs. Hij is er nooit in teruggekeerd. En ik begrijp wat er in hem omgaat als hij in de schouwburg zit, kijkend tegen de achterkant van het souffleurshok waaruit zijn geoefend oor alleen het fluisteren verneemt. Hij weet wat er mis is, als de ogen van Othello zich naar het voetlicht wenden en hij zal denken ‘Wat een vak!’

Uit: ‘Open Doekjes’ van Luc Lutz. Verschijnt in het najaar bij Daamen N.V. Den Haag.