De Gids. Jaargang 118

[p. 173]

E. Elias
Mijn schouwburgen

De eerste schouwburg die ik, als jongen van tien jaar, betrad was een tent op de kermis. Zij had een houten front van prachtige suikeren kleuren: rose en lichtblauw. Er stonden vreemde, aetherische dames op afgebeeld in ijle, doch ondoorzichtige sluiers. Die zelfde dames, met Miss Amelia als ster, waren binnen, in the flesh, gezetter en haar sluiers waren solide witte hemden, die in het bengaalse vuur, felle kleuren kregen. Soms wierpen zij heur hemden af. Dan stonden zij in degelijk tricot en beeldden zij - zo statisch mogelijk en als tableau vivant - het Geloof de Hoop en de Liefde uit. Zij werden afgewisseld door degen- en vuurvreters, boeienkoning en goochelaar. Ik zal die eerste schouwburg nooit vergeten. Er waren smalle houten banken, waarvan de voorsten de duursten en met versleten rood fluweel bekleed waren. Het was een paleis; een toverhuis; geheimzinnig en heerlijk. Zo is het - gelukkig - altijd gebleven. Het binnenkomen in een schouwburgzaal bleef al die jaren sindsdien, tot op dezen dag een ervaring. Er is altijd heerlijkheid in het hart. Er gebeurt iets bij het middenrif. Van Miss Amelia tot Fie Carelsen. Van Geloof, Hoop en Liefde tot en met het eindeloze wachten op Godot.

*_**

Mijn tweede schouwburg heette Schouwburgloge. Die had, als de eerste, met de grote kermis in mijn kleine stad te maken. Maar zij stond, waardiger en legitiemer, afzijdig van de luide spullen, ergens op een stille plek buiten het centrum van de naar oliebollen en zoete noga geurende stad. Zij had ook een waardiger front. Er waren er altijd twee. In de ene werd het onbeschrijflijke sprookje vertoond van Henri ter Halls Revue. In de andere de realistische greep naar de keel van Boubers Jordaangeschiedenissen. Van de laatste herinner ik mij Duif en Doffer het duidelijkst. Ik zie

[p. 174]

Timrot nog op zijn duivenplat. Bij de eerste stond - hoe zou het anders? - Buziau in het zenith.

Dat waren prachtige gebeurtenissen. Eén week in het jaar kwamen de Muzen in uw leven. Eén week per jaar de duizelingwekkende, bijna benauwende, de in al haar heerlijkheid pijn doende confrontatie met het buiten-gewone, buiten-zinnelijke, verbijsterende van het toneel. Wèlk toneel dan ook. En van de zaal, welke dan ook. Die zaal was altijd onbegrijpelijk - verrukkelijk. Die onbegrijpelijkheid en die verrukkelijkheid zijn nooit afhankelijk geweest van de schamelheid of de rijkdom van haar interieur. En - in eerste instantie - evenmin van het vertoonde. Brede, zachte fauteuil of smalle harde bank; Timrot en Duif en Doffer of Gielgud als Hamlet - de zaal zèlf, het binnenkomen in haar, het zijn in haar, hebben de zelfde betovering. Het wachten voor het dichte doek heeft de zelfde heerlijke spanning. Van Miss Amelia tot Peggy Ashcroft, van Gerard Philippe tot de Vuurvreter.

*_**

Toen kwam in de vaste schouwburg het ‘hogere’ toneel. Eerst nog De Kleine Lord met Berrie Kievits in een fluwelen jongenspakje met witkanten kraag. Een jaar later reeds C.P. van Rossums Pommarius met de oude, dikke Jan C. de Vos als de slimme advocaat. Dat waren de eerste helemaal èchte. Die ge u precies zo duidelijk herinnert als de eerste helemaal-echte cigaret uit het rode, blikken doosje; als de eerste helemaalechte kus. Prachtig-verschrikkelijke ervaringen. Met een bonzende borst en kloppende slapen en een droge keel.

De zaal ziet ge - veertig jaar later - nog zó.

Die schouwburg heette Casino. Het was een langwerpige zaal. Er stonden losse stoelen, die, aan lange, smalle balken bevestigd, een schamel idee van permanentheid gaven. Wanneer er bal was of vendutie werden de stoelen weggehaald. Er was geen schijn van amphitheater. Wie verder dan de tiende rij zat moest de nek vèr rekken of verrekken. Er waren hoge smalle en verweerde spiegels langs de wanden en een balcon op ijle, lange pootjes omgordde haar. Van het balcon af heb ik veel schoons gezien. Al het toneelschoon van een ganse, verre, provinciale jeugd.

*_**

Daarna kwam Leiden. Ik heb vernomen dat het waardige, oude, ook wel een beetje gekke, doch zeer, zéér dierbare Leidse schouwburgje - het

[p. 175]

lelijkste en mooiste van de wereld - zal gaan verdwijnen. Het toverhuis aan de Vest nadert zijn dood. Er komt een nieuwe, moderne, dure, buiten het diepste centrum van de groeiende stad. Dat is logisch en het moet zo. Maar hoeveel Leidenaren en hoeveel generaties Leidse studenten betreuren dit! De herinnering aan die intimiteit is zo levend. De kortste weg van Sociëteit Minerva naar de schouwburg leidde door de schamelste achterbuurten. Ge zoudt hem, na al die jaren, nog, op de tast kunnen vinden.

Wij zaten daar, prinsheerlijk op de bevoorrechte studentenbanken. De studenten schouwburg-commissie rechts boven in haar loge. Ik had zo graag lid van die commissie willen zijn, maar iemand, die nu ergens president ener arrondissementsrechtbank is, heeft die eer vlak voor mijn neus weggekaapt. Ik vond hem een streber. Ik vond dat hij er minder recht op had dan ik. Die wonde heeft jaren-lang geschrijnd. Want het was mooi lid van de schouwburg-commissie te zijn. Altijd die loge-plaats en contact met de kunstenaars was gemakkelijk. Soms mocht ge in die hoge functie bloemen aanbieden aan een jubilaris. Soms mocht ge, vóór de voorstelling, in de Vergulde Turk dineren met een der schoonsten van het land.

In dat Leidse schouwburgje met zijn vreemde trappen en gangen en zijn koffiekamers, waaruit het fin de siècle niet weg te moderniseren was, is de feitelijke, hechte grondslag gelegd voor mijn toneelliefde en (wellicht) toneelbegrip. De voorstellingen die ernst verdienden, kregen die ook. Op Shakespeare werd, dagen te voren, gestudeerd in Minerva's stille leeszaal, zodat ge welbeslagen de vertoning kwaamt volgen. En toen ook werd àlles bezocht. Geen vertoning werd overgeslagen. Ik heb de programma's bewaard. Het zijn er meer dan tweehonderd. En alle verrukking, om altijd weer het feest van de schouwburggang, werd, zorgvuldig-genietend, geproefd in het schouwburgje van Leiden - dat daardoor wel van allen het dierbaarst geworden is.

*_**

De Leidse Schouwburg was bovendien de eerste die ik ook q.q. - als toneelcriticus! - betrad. Dat had weinig om het lijf, want die critiek werd voor het Leidse Corps-orgaan Virtus Concordia Fides geschreven. Gelukkig heb ik die geëxalteerde beschouwingen niet bewaard. Zij zouden mij nu nog doen blozen. Maar die kwaliteit gaf iets van groot gewicht aan het nog heel onrijpe bezoekertje.

[p. 176]

In Groningen - enkele jaren later - werd dat gevaarlijker. Ik was daar hoofdredacteur van wijlen de eeuwenoude Provinciale Groninger Courant. Men mocht zeggen: een dagblad van standing, hoe klein en hoe zwak op de benen ook. Het keurige, goed-liberale blad had nog geen tweeduizend abonné's, doch het had gezag, óók en misschien wel vooral door zijn voor een kleine, provinciale krant, uitnemende kunstrubriek, waarin de letterkundige en toneelcritiek verzorgd werd door Herman Poort, een van de bekwaamste en meest bevoegde toneelcritici, die Nederland ooit heeft gekend. De weinige keren dat hij verhinderd was naar de Groninger Schouwburg te gaan, ging ik hem daar vervangen, hetgeen - zelfs voor de hoofdredacteur - een hoge Muzische eer mocht heten. Zo is aan dat theater aan de Turfsingel een min-of-meer trotse herinnering gebleven. Doch ook overigens: hoe dierbaar is de Groninger Schouwburg mij gebleven, als ontmoetingsplaats in die verre, noordelijke metropolis met ‘Holland’. Het was of de Korte Voorhout en het Leidse Plein naar mijn verte kwamen in de warme gezelligheid van die door-en-door plezierige zaal en in de provinciale intimiteit van zijn ‘tunnel’, zoals de koffiekamer (warme sjokolademelk met lange vingers) daar werd genoemd.

Groningen was - en is nog steeds - een echt toneelcentrum met een grote groep bekwame amateur-tonelisten en een warme, soms wel opgewonden, belangstelling voor alles wat met toneel te maken heeft. Dit amateurisme ging boven het amateurisme uit. Zo konden de ‘Hollandse’ toneelmensen altijd zeker zijn van een vaste kern bezoekers en zo konden de bezoekers er staat op maken, dat in de tunnel de commentaar op het geziene en gehoorde reeds beginnen zou, om later, een week lang, iedere avond in het achterzaaltje van Bodega Dik aan de Guldenstraat, tot in de nacht te worden voortgezet. Het komt mij voor, dat nergens in Nederland de schouwburg zulk een door-en-door levend deel was van veler levens, als in Groningen. Misschien is dit nog het geval. Ik kan dit niet beoordelen. Maar het is zeker dat het toen, in het begin van de dertiger jaren, zo was. In mijn leven heeft de Groningse schouwburg zijn vaste belangrijke plaats gehad.

*_**

Later is het, ook wat betreft de schouwburgen-in-uw-leven, van algemener impressie geworden. Niet meer zo bizonder, want niet meer zo persoonlijk. Wat ik, als toneelminnaar, aan Amsterdams Stadsschouwburg

[p. 177]

en aan dat verrukkelijke huis in Den Haag heb te danken gehad, is nauwelijks te beschrijven. Maar al was en is het, gelukkig, nog steeds, een feest om er binnen te gaan; al is de voorvreugde om wat er komen zal door en ondanks de jaren even warm en opwindend gebleven, het is niet zó met een bepaalde levensperiode verweven, als de herinnering aan de theaters die ik heb vermeld.

Nog altijd is (of kan) het gaan naar de schouwburg - op zichzelf reeds en ongeacht wat er vertoond gaat worden - een hoogtepunt in de dagen uwer jaren zijn, maar die paar ouwetjes waren toch meer de havens van stilte en verrukking en blijde verwachting aan de woelige levenszee.

Aan hen werd hier dus bescheidenlijk hulde gebracht ongeacht de grotere en mooiere zalen van nu.

Ik ken vele moderne theaters: die van Arnhem en Enschede, van Utrecht en Emmeloord. Ik ken zalen in Londen en Parijs, in New York en Stockholm en San Francisco.

Zij zijn, stuk voor stuk mooier en beter en geriefelijker dan die andere. Maar niet dierbaarder. En lang niet zo adembenemend-betoverend.

Ge behoeft niet te sentimenteel te zijn om dit te erkennen.