De Gids. Jaargang 118

[p. 170]

Luisa Treves
Toneel en publiek

Het lijkt misschien vreemd om op een ogenblik, dat het theaterbezoek intensiever is dan ooit tevoren, dat er overal in den lande nieuwe schouwburgen verrijzen, dat het toneel een grotere erkenning en sociale zekerheid geniet dan wanneer ook in vroeger jaren, hetgeen o.a. blijkt uit de hoge bedragen die jaarlijks aan subsidies worden beschikbaar gesteld, om op zulk een ogenblik dus de vraag te stellen, of het toneel een reële sociale taak te vervullen heeft in ons land, of het bestaansrecht heeft, en een toekomst. Niettemin, de vraag lijkt ons gerechtvaardigd.

Het is waar, brede kringen van publiek die vroeger nog nooit een schouwburg van binnen hadden gezien, worden nu de zaal in georganiseerd. Zij ‘consumeren’ stukken, welke vaak door een handige administrateur aan enige bestuursleden zijn aangepraat, zonder dat de abonnenten een stem in het kapittel hebben gehad. Maar heeft dit georganiseerd schouwburgbezoek een verdieping, een verlevendiging van de belangstelling weten te wekken? Waar is gebleken dat een brandende liefde en hartstocht voor het toneel of voor het gebodene is losgemaakt?

Het is waar, er zijn hier en daar verplichte schoolvoorstellingen, maar hebben wij, op enkele uitzonderingen na, mogen vaststellen dat de jeugd met kloppende harten op het schellinkje de voorstellingen volgt, aan de artiestenuitgang met het handtekeningenschrift staat te beven om de magische ban vast te houden? Hebben we het al meegemaakt, dat er spontaan discussiekringen ontstonden, dat het toneel voor de jeugd, of voor de ouderen, een inspiratieve bron van geestelijk leven is geworden?

Het is waar, we hebben conscientieuze critici genoeg. Maar waar is de begenadigde criticus wiens peil en pen toneel en publiek omhoog stuwen naar zijn inspirerende norm?

Het is waar, de schrijvers krijgen opdrachten en prijzen, en worden, ondanks de verbittering der meesten, sòms ook opgevoerd. Maar hebben

[p. 171]

hun stukken, opgevoerd of niet, de indruk gewekt dat onze schrijvers een boodschap hadden voor onze tijd, voor ons land, voor ons publiek? Een levend toneel vraagt een levend toneelwerk van eigen bodem - maar, afgezien van de kloof tussen toneel en schrijvers, is er werkelijk sprake van een brandend geestelijk leven bij die schrijvers? Zijn hun problemen niet vaak te specifiek om te kunnen boeien op de planken, welke immers vragen om een specifieke illustratie van een algemene dramatiek?

Het is waar, onze tonelisten genieten een sociale zekerheid om welke de Bouwmeesters en vele collega's heden in landen om ons heen ze zouden benijden. Maar sinds wanneer is sociale zekerheid een garantie voor artistieke impetus? Hebben wij dan bij de tonelisten die brandende belangstelling gevonden in het kunstwerk, in de vernieuwing, die nodig is om voort te gaan? Is er een werkelijke artistieke drift tot het zoeken naar nieuwe inhoud, naar nieuwe vormen? Is er zelfs maar respect voor de tekst, voorwaarde voor iedere ernstige benadering? Hinken we niet achteraan in onze probleemstellingen (voor zover ze niet geimporteerd zijn van buiten), in opvattingen van regie, decors en costuums? Is alles niet op een zekere gemakkelijkheid en flair gebouwd, die uiteindelijk de Kunst met een grote K de doodsteek moet geven? Blijkt hieruit ook niet de kortsluiting met het publiek, dat enerzijds niet gekend wordt in het gebeuren, anderzijds niet in brand kàn geraken, doordat de laatste, hoogste potentie welke die vlam moet wekken, er niet of hoogst zelden is? Is ons toneel zich zijn taak, artistiek en sociaal, bewust ten aanzien van een publiek, dat ook al niet, zoals in andere landen het geval is, op een theatertraditie kan bogen? Hééft het toneel zulk een taak?

Ja, dat heeft het, om vele redenen. Omdat in onze tijd van voortschrijdende technisering de schouwburg een burcht is waar de scheppende fantasie, waar de menselijke ontroering, waar de ontvankelijkheid voor psychische en andere noden, waar de bevrijding uit kleinburgerlijkheid tot wereldburgerdom een schut en een start vinden. Omdat, ook, de schouwburg een burcht is waar de magie, erfdeel van zijn sacrale komaf, waar metaphysische en aardse bewogenheid, waar de intellectuele prikkel, waar de ‘émotion du jeu’ van onze kindertijd, waar het wonder van het gezamenlijk ondergaan, heul vinden en nieuwe kracht. Omdat de schouwburg, in een tijd waarin veel van wat vroeger componenten vormden van religieus beleven is komen te vervallen, zoals de heilige angst voor het duister (electriciteit) en voor ongewisheid

[p. 172]

(verzekeringswezen), een taak heeft bij de ontwikkeling van en confrontatie met nieuwe geestelijke stromingen, welke door de kerk slechts zeer ten dele en uiteraard alleen aprioristisch en eenzijdig zouden kunnen worden opgevangen. De schouwburg is een burcht voor de geestelijke onrust en de bevrediging daarvan. Een burcht voor de schoonheid en voor sublimering van lijden. Een burcht voor bevrijding door verheffing of lach. Een uitvalspoort voor geestelijk réveil.

Beseft ons toneel deze hoge taak? Leeft het niet te zeer in zich zelf verstrikt? Erkent het zijn opdracht ten aanzien van het publiek? Weet het, dat het het binnenste van het hart moet veroveren van elke bezoeker, elke avond? Voelt het, dat het de jeugd mòet vinden om zijn eigen toekomst te waarborgen? Kent het de nederigheid die de basis is van elke waarachtige kunst? Het antwoord op al deze vragen houdt het antwoord in op de vraag, of ons toneel een toekomst heeft, een waarlijk levende toekomst, temidden van een waarlijk levend publiek.

[p. *9]

Mary Dresselhuys als Arlette en Ko van Dijk als Sebastiaan in ‘De Man, de Vrouw en de Moord’ van André Roussin. Nederlandse Comedie. Regie: Fons Rademakers.
(Lemaire & Wennink)

[p. *10]

Links: Elise Hoomans en Richard Flink in ‘Herodes’ van Abel Herzberg. Toneelgroep ‘Theater’. Regie: Albert van Dalsum. (Particam Pictures)
Rechts: Myra Ward en Pim Dikkers in ‘Kaïns Geslacht’ van Ed. Hoornik. De Haagsche Comedie. Regie: Jan Retèl.
(Lemaire & Wennink)