De Gids. Jaargang 118

[p. 123]

Johan de Meester
Tragische schapen

Als de winter voorbij is worden in Provence de staldeuren opengezet en begint de dagenlange trek van onafzienbare kudden schapen naar de Alpenweiden, waar beesten en herders samen onder de blote hemel de zomer gaan doorbrengen, nog net zoals de Bode uit Korinthe het vertelde aan Oidipoes:

Hij moet nog weten, hoe wij op Kithairoons grond
- hij scheper van twee kudden en ikzelf van één -
drie keer zes volle maanden buren zijn geweest,
van 't eerste voorjaar af tot aan het herfstbegin.

In een van zijn mooiste verhalen vertelt Jean Giono, hoe in de nacht van St. Jan groepen herders met hun kudden samenkomen op de hoogvlakte van Mallefougasse. Grote vuren worden ontstoken op de vier hoeken van een open ruimte. Rondom zitten de herders in hun zware mantels - daarachter drommen de duizenden schapen, hun nieuwsgierige koppen naar de vuurgloed gekeerd. In het midden staat één man onbeweeglijk te wachten. Als de nachtwind opsteekt, die in een groep bomen, op een afstand, grote Aeolus-harpen aan 't gonzen brengt, begint hij te praten. Hij vertelt de schepping van de aarde.

‘...God stond tot over zijn knieën in de hemel. Soms boog hij zich voorover en nam een handvol hemel; het liep hem tussen zijn vingers door. Het was zo wit als melk en vol beesten en bomen. Hij waste zijn lichaam met hemel...’

Wat later zwaait de verteller opeens zijn armen omhoog, alsof hij zwemmend probeert zich boven te houden. Het is duidelijk: nu is hij geen verteller meer, maar een speler. Hij speelt de aarde. Hij is de Aarde, die hulpeloos door de ruimte zweeft en hij is bang. Hij is erg bang, omdat hij gehoord heeft dat de Mens zal komen om hem te overheersen. Wie is die Mens? Hoe ziet hij eruit? Wie heeft hem gezien?

[p. 124]

‘Zee! Zee! Heb jij de Mens al gezien?... Zee!’

En dan met een nuchtere stem: ‘Wie is de Zee? Niemand die de Zee wil zijn?’ Na een poos komt een dik mannetje aarzelend naar voren en gaat tegenover de Aarde staan, als voor een contra-dans. Hij is kaal, met een krans witte krulletjes. Hij zegt:

‘Ik. Ik ben de Zee. Ik heb de Mens gezien.’

Zo begint, althans volgens Giono, op de kale vlakte van Mallefougasse het Spel van de Schepping, dat uren lang kan doorgaan, bij het licht van de St. Jansvuren, bij de muziek van Aeolus-harpen en water-fluiten.

Ik zou willen dat dit verhaal ‘Serpent d'Etoiles’, dat niet meer in de boekhandel te koop is, in het Nederlands vertaald en uitgegeven werd, want het vertelt meer over de Geburt der Tragödie dan veel dikke Duitse boeken. Nu wij Oidipoes gespeeld hebben op het Hollandse en op het Parijse Festival, vragen wij ons af: is onze speelstijl de juiste? Benaderen wij ergens, van heel ver, het wezen van de Griekse tragedie? Drie landen, Nederland, Zwitserland en... Griekenland hebben in Parijs Oidipoes gespeeld; drie andere landen brachten ieder hun eigen Medeia. Na afloop zal men in Parijs zeker gevraagd hebben: was er in al die opvoeringen iets dat ons de weg kon wijzen naar een voor onze tijd aanvaardbare tragedie-speelstijl?

Vanaf onze oprichting en eigenlijk al lang daarvoor hebben wij bij de Nederlandse Comedie geprobeerd die weg te vinden. Na afloop van onze Elckerlyc-voorstelling voor het I.T.I. Congres, ontmoette ik mijn oude vriend en mede-toneelpadvinder Léon Chancerel, een der beste toneeltheoretici van Frankrijk, een heel kleine, erg temperamentvolle man, dien ik in jaren niet gezien had. Hij stond opeens tegenover mij, met open armen en felle ogen en zei: ‘Eh bien?!’ Toen ik hem een beetje gojs-hollands stond toe te grinniken riep hij ongeduldig: ‘Embrassemoi, imbécile!’ Onze omhelzing moet, gezien ons verschil in lengte, uitermate belachelijk zijn geweest, maar het was voor mij een groot moment. Hij bedoelde, (dat was zonder meer duidelijk) dat wij in onze Elckerlyc (onze Ur-Jedermann, zoals men het stuk nu in Duitse vak-kringen noemt!), dat wij in dat simpele stuk de weg-terug hadden gevonden naar de elementaire grondslag van het toneel. Naar de tragedie, ontdaan van de kunstige opschik van het negentiende-eeuwse drama.

Ik wou dat Chancerel ook onze voorstelling van Iphigeneia met maskers had gezien in de ronde piste van Circus Carré. Ik heb nooit het gevoel gehad, dat die opvoering een definitief resultaat betekende, maar het was voor ons wel een heel belangrijke en leerzame toneel-padvinderij.

[p. *5]

Elisabeth Andersen en Pim Dikkers in ‘De Derde’ van Andrew Rosenthal. De Haagsche Comedie. Regie: Jan Retèl.
(Lemaire & Wennink)

[p. *6]

Boven: Bernhard Droog en Johan Walhain in ‘Wachten op Godot’ van Samuel Beckett. Toneelgroep ‘Theater’. Regie: Roger Blin.
(Particam Pictures)
Onder: Andrea Domburg en Frits van Dijk in ‘Anna Christie’ van Eugene O'Neill. De Toneelvereniging. Regie: Frits van Dijk.
(Particam Pictures)

[p. 125]

Als men vraagt: hoe moeten wij de Grieken spelen? dan is het antwoord dikwijls: doe het zó dat het ontroerend is, dan is het goed. Het is wel nodig hier eens duidelijk te zeggen dat ontroering, individueel of collectief, nooit waarde-bepalend is voor een toneel-opvoering. Het blijkt telkens weer mogelijk zelfs intelligente mensen te ontroeren met on-waar toneel. En het is maar al te vaak gebeurd dat een zo zuiver en belangrijk stuk als bijvoorbeeld Le bout de la route, ondanks het sublieme spel van Paul Steenbergen, het publiek koud liet.

Waar ligt de grens tussen tragedie en drama? Nijhoff heeft mij daarover eens iets heel duidelijks gezegd. Wij speelden toen in Den Haag ‘Iphigenie auf Tauris’ van Goethe, in de vertaling van Boutens.

Die vertoning was in sommige opzichten wel een stap in de goede richting, allereerst door het prachtige spel van Ank van der Moer in de hoofdrol, maar ook door de heel bijzondere Orestes van Paul Steenbergen, die daarmee duidelijk toonde dat Nederland weer een Hamlet-speler bezat. Ik vroeg toen Nijhoff wat hij ervan dacht en hij zei: ‘Een mooi stuk, vooral in de vertaling van Boutens, die strakker is dan het oorspronkelijke. Het is een beter stuk dan Faust. Maar lees eens mijn vertaling van Iphigeneia van Euripides. Goethe is albast, Euripides is graniet.’ Ik begreep toen zijn voorkeur voor Euripides nog niet, omdat ik tot over de oren verliefd was op het stuk van Goethe, maar later heb ik met veel moeite ingezien dat Nijhoff gelijk had en dat wij, wanneer wij verder willen komen, moeten trachten te leren van de Grieken. De tragedie is hard, meedogenloos, gruwelijk; het drama is zacht, meelijwekkend, ontroerend. Beide kunnen mooi toneel zijn, maar als kunstvorm staat de tragedie hoger. Het drama is de stervende kunst van de 19e eeuw, de tragedie is het gemeenschapstoneel van de toekomst.

Een paar jaar geleden belastte Robert de Roos, onze nu helaas uit Parijs heengaande Cultureel Attaché, mij met de regie van het Vondel-stuk dat, ter gelegenheid van het toenmaals te verwachten bezoek van Hare Majesteit onze Koningin aan de stad Orange, door acteurs van de Comédie Française gespeeld zou worden in het Théâtre Antique. De Roos had het uitstekende idee gehad Jozef in Dothan te kiezen en ik had, denkende aan het herders-spel uit ‘Serpent d'Etoiles’, Giono voorgesteld als bewerker. De voorstelling had ten slotte een klaterend succes bij het tienduizendkoppige publiek van Orange en vormde een feestelijke afsluiting van Harer Majesteits verblijf in Haar Prinsdom, waar Zij Zich in enkele dagen ontzaglijk bemind had gemaakt.

[p. 126]

Maar voor het zo ver was, moesten er vele, soms grappige, soms ook wel zware moeilijkheden overwonnen worden. Tot de minder zware hoorden de schapen, de tragische schapen, waar ik u over vertellen wilde. Van het begin af aan had ik op die dieren gehoopt, niet alleen als décor, als Bijbelse couleur locale, maar ook als medespelers, als onfeilbaar antidoot tegen het gevaar der gekunstelde theatraliteit. Het is moeilijk een indrukwekkende toneel-pose vol te houden wanneer je de domme, verwonderde ogen van een schaap op je gericht voelt.

Dus gingen de Roos en ik, met onze consul te Orange, de goede dokter Echenoz, op zoek naar schapen. De meeste waren in de Alpen, maar men noemde ons de naam van een boer die, om technische redenen een kleine kudde thuis gehouden had. De dokter kende hem wel.

Hij heette, naar ik meen, Costelet en hij woonde in de meest tragische boerderij, die ik ooit gezien had. Na een vrij lange rit onder de gloeiend hete zon, draaide de dokter opeens een donkere, dicht-begroeide oprijlaan in. Onder hoge, spookachtig-witte eucalyptus-stammen, waar meters-lange flarden bast aan hingen te bengelen, stond heel onverwacht in koele, groene schaduw, een ontzaglijk blok van een huis, bijna een primitief vervallen kasteel. Kleine ramen maakten diepe, donkere gaten in gladde, meterdikke muren, oorspronkelijk gewitkalkt maar nu fantastisch gekleurd door afdruipend water in alle nuances van bleek-geel en olijfgroen tot sepia-zwart. Een kapotte stoep van wel zes of acht brede treden, leidend naar een onlogisch smalle, zwarte deur. Het Huis der Atriden in een Provençaalse paraphrase van de Orestie.

De man zelf was een zestiger, pezig en kerngezond, met een vrolijk roodverbrand gezicht en een bijna seigneuriale waardigheid. ‘U bent mijn vriend, dokter, die mij en mijn vrouw geholpen hebt. U hebt iets van mij nodig? Bij voorbaat toegestaan.’ Ik had een partij grilliggevormde, zwart-geblakerde boomstammen zien liggen, overblijfselen uit de brand van een olijven-bos, die ik prachtig zou kunnen gebruiken om de veel te vlakke toneelvloer wat te breken. Toegestaan!

‘Mes moutons? Bien sûr. Mon bois? Allez-y. Les frais? Y-en-a pas. Mais je fais une condition, une seule.’

En na een stilte zei hij langzaam, met de diepe eerbied die alle Provençalen hebben voor hun Romeinse verleden: ‘Je demande seulement une photo, une belle photo,... de moi avec mes bêtes... sur la Scène du Théâtre Antique!’ Alles natuurlijk in het zuiverste Provençaalse dialect. Daarna liet hij ons, in belachelijk kleine glaasjes, zijn eigengemaakte mier-zoete likeur proeven, die volgens hem iets heel bijzonders was en die

[p. 127]

dat ook werd, door de zorgvuldige manier waarop zijn vrouw ons inschonk. ‘Et maintenant, venez admirer mon camion.’

De camion was een prachtige, gloednieuwe Amerikaanse wagen, rood en groen gelakt, met geel geverniste houten laadbak. Van eigen spaarduiten gekocht en contant betaald. Hij klom nog wat onwennig achter het stuur, om te laten zien hoe hij nu voortaan, zelf chaufferende, iederen morgen vroeg zijn tomaten naar de markt zou brengen. Een gelukkige man, die zijn zaken goed in de hand had.

Drie dagen later zijn we er weer heengereden, om af te spreken over het transport. Weer, na brandende zon, de verrassende, haast kille schaduw onder de eucalyptusbomen. Maar er was iets veranderd; er was iets dat niet klopte. De voordeur stond open, maar er was niemand in de woonkamer en toen wij riepen kregen we geen antwoord. Toen het wachten begon te vervelen, gingen we maar eens op zoek.

Een vijfhonderd meter van het huis stond, in een veld dicht bij de weg, de camion. Een zwartgeblakerde ruïne. De hoge lading tomaten nog bijna intact, maar de kistjes half verbrand en de vruchten lekker gebakken in hun eigen sap. Costelet en zijn vrouw zaten, een eind van elkaar af, op een paar stenen ernaar te kijken. ‘Hoe? Ik weet niet. Ik had er net benzine ingegooid om naar de markt te gaan. Ik zat achter het stuur. Opeens vlammen. Een sigaret? Ik weet niet. Ik ben geen ingenieur, ik.’

De boerin begon weer een beetje te huilen. En te vertellen. Hoe zij toevallig voorbij kwam. ‘Et je vois mon bonhomme au milieu des flammes. Et je dis, saute mon bonhomme, saute! Et il a sauté. Et il était sauvé. Mais oui.’

‘Maar je bent toch natuurlijk geassureerd, Costelet!’

‘Geassureerd? Ik? Welnee, wie denkt nou aan zoiets. Vijf jaar voor niets gewerkt.’

Wij stonden nog wat onhandig te draaien, maar hij begon er zelf over: ‘Laat die schapen maar weghalen. Laat dat hout maar weghalen. Laat alles maar weghalen. En laat me dan met rust.’

‘Maar je komt toch mee, met je schapen, naar het theater, om de Koningin te zien?’

Toen kwam er weer wat leven in zijn ogen. Hij stond op en zei met iets van zijn vroegere waardigheid: ‘Wel ja, dat is een goed idee! En wat zullen ze dan van me zeggen als ik dat doe? Costelet is een domoor, zeggen ze nu. Hij vernielt zijn eigen camion, zeggen ze. Hij verbrandt het geld van zijn vrouw en het erfdeel van zijn kinderen. En als hij dat allemaal gedaan heeft, alors qu'est ce qu'il fait, le Costelet?! Il fait le Clown sur la Scène du Théâtre Antique!!’

[p. 128]

De volgende dag was de opvoering. Joseph Vendu Par Ses Frères, tragédie de Joost van den Vondel. (XVII^me siècle). De Parijse acteurs, erg onder de indruk van het feit dat ze voor de Koningin mochten optreden, speelden als duivels. Het had tempo, het had allure, het had succes. En het was, blijkens de zeer vele zakdoeken, ook wel ontroerend.

De schapen deden hun best en kregen een open doekje. Maar de hooghartige, tragische sfeer van hun boerderij hadden zij niet meegebracht.