De Gids. Jaargang 118

[p. 364]

Emmy van Lokhorst
Emanuel Querido herdacht

De jaren, waarin ik regelmatig Emanuel Querido ontmoette, omsluiten vele kostbare herinneringen. Hij woonde toen reeds in Laren, in het huis, dat zijn geest ademde in de harmonische rust, in de sobere, warm doorleefde intimiteit van boeken, een stralende tuin in de zomer, een groot haardvuur in de winter. Hij bezat de meest intense vorm van gastvrijheid, - niet de plichtmatige, ontvangst van mensen, voor wie men de eigen sfeer moet inperken, maar de enthousiaste behoefte, vrienden zo lang mogelijk bij zich te houden. Hij was dol op gezelligheid, op een levendig gesprek, op een felle discussie, zijn gevoel voor humor was zeer genuanceerd en wie hem zag lachen, voelde zich opgetild uit zorg en beklemming. Aan dat haardvuur was hij degeen die het gesprek opbouwde en niet afliet voor hij de mening van de ander diep en volkomen had verstaan. Er was steeds een bedwongen steigering van het gevoelsbewegen in zijn woorden, soms uitbrekend in een plotselinge greep van zijn sterke ogen, die tot op de bodem van de waarheid wilden doordringen.

In die jaren leerde ik hem in zijn eigenaardig compacte zielskracht van nabij kennen en bemerkte, hoe hij aan de buitenkant eruptief, snel wisselend van stemming was, en gespannen hartstochtelijk levend, door storende kleinigheden geïrriteerd werd, maar hoe hij tevens over een dieper gelegen evenwicht tussen willen en kunnen beschikte. Een evenwicht, dat hij in vele jaren van hard rusteloos werken met hevige teleurstellingen en langzame overwinningen op het lot had bevochten. Uit dat gelukkige huis moest hij in de oorlog de wijk nemen; hij is er niet meer in teruggekeerd. Met zijn vrouw was hij in Blaricum ondergedoken, maar zij werden verraden, weggehaald en vergast.

Zijn nalatenschap bestaat in twee werkstukken van groot formaat, zijn uitgeverij en het uit tien delen bestaande Geslacht der Santeljano's, dat hij onder het pseudoniem Joost Mendes heeft gepubliceerd.

[p. 365]

Tien jaar na de bevrijding zijn nu twee boekjes verschenen, een herdenking van zijn leven en werk door A. Querido, Anthonie Donker en Th. Wink, en in de Salamanderreeks ‘Herinnering aan een stad’, een werk, dat uit Het Geslacht der Santeljano's is gelicht.

Zijn zoon, Prof. Dr A. Querido, heeft Emanuel Querido de mens, beschreven in een door exactheid en ingetogen objectiviteit aangrijpend verslag, dat achter elk woord de liefde doet voelen van de zoon voor een uitzonderlijke vader. Hij vertelt, hoe het levensconflict van Emanuel bestond in de botsingen met zijn broer Israël, wiens exuberante persoonlijkheid de ander overschaduwde en Emanuel in een toestand van ambivalentie bracht tussen versmelting met de geliefde broer en zelfhandhaving. Dit levensconflict ligt ten grondslag aan het tiendelige werk, waarin hij zich trachtte te concentreren op en te bevrijden van deze uiteindelijk onoplosbare tragedie. Maar ook het schrijven stuitte bij hem op weerstand. Hij bezat enerzijds een sterke behoefte zich te uiten, maar anderzijds had hij een afkeer van het zich bloot geven in het geschrevene. Ruim twintig jaar heeft hij aan dit grote werk gearbeid.

Anthonie Donker gaat in zijn uitvoerig essay over Querido als schrijver dieper in op de tegenstelling der twee broers. Hij noemt het schrijvers-broederpaar uit literair oogpunt een ‘fenomeen van Nederlandse romanschrijfkunst en een Amsterdams tijdsfenomeen’. Wie de geschiedenis van Amsterdam van een kwart eeuw voor en na 1900 wil kennen, kan aan deze dubbelgestalte niet voorbijgaan. Beide Querido's bezaten een titanische werkkracht en vitaliteit. Maar is Emanuel tot heden nauwelijks ontdekt, Israël is thans bijna vergeten. Israël deed een greep in het volksleven, Emanuel greep in de tijd. Anthonie Donker besluit zijn hoogst belangwekkende studie (die het werk van deze schrijvers kenschetst als een ‘biografisch object van de eerste orde’) met de evocatie van de Jodenbuurt met de nu verdwenen of ingestorte huizen, geschonden achtergrond van Het Geslacht der Santeljano's.

Querido de uitgever, wordt door Th. Wink herdacht en gekarakteriseerd als pionier voor de typografische verzorging van het boek; ook als boekverkoper met magische verkoopkracht, als bouwer van een modern bedrijf, dat zich tot in het buitenland handhaaft. De uitgaven van na de oorlog zijn als een monument voor Querido, zoals hij er zich geen schoner had kunnen wensen. De Herinnering aan een Stad is in de Salamander een verschijning, die in deze reeks de kroon draagt. Zowel de stad als de schrijver is hiermee een gedenkteken geschonken, dat wij met eerbied en dank beschouwen.