De Gids. Jaargang 118

[p. 276]

Anton van Duinkerken
Wachten op Godot

Bij het ouder worden voelen wij de jaren sneller heengaan, doch voor ieder kunnen minuten lang duren. Binnengelaten in een kamer met het bericht, dat mevrouw of mijnheer zo dadelijk zal komen, heeft ieder van ons zich wel eens overgeleverd gevoeld aan een moeilijk verdrijfbaar besef van tijdsleegte. Hij betrapte zich dan misschien op kleine handelingen zonder doel: het trekken aan een rafel van het tafelkleed, het krabben aan een oneffenheid op de armleuning van de stoel, het tillen en wegen van een voorwerp, dat hem niet aanging, het in- en uitvouwen van een toevallig bewaard tramkaartje. Dit zijn geen eigenlijke bezigheden, ook geen werkelijk tijdverdrijf, maar het zijn nauwelijks bewuste worstelingen tegen onze aangeboren angst voor de leegte.

Tijdens zulk kortstondig en zinloos verweer tegen het niets kan een wijsgerig aangelegde geest plotseling bij het betrappen van zichzelf op handelingen, die geen zin hebben en hierdoor iemand belachelijk zouden maken, indien hij door derden bespied werd, zich de pijnlijke vraag stellen, hoe groot het gedeelte van ons bestaan is, dat wij opvullen met zulke schijnbezigheden.

Tot hoeveel van de daden, die wij stellen, beweegt ons een vaste gerichtheid op het doel van ons leven? Hoeveel van die daden worden veroorzaakt door een min of meer ontveinsd verzet tegen de leegte van ons eigen leven?

Wie hierop gaat doordenken, zal gemakkelijk tot de beschamende gevolgtrekking komen, dat hij zich ook in zijn ernstige uren herhaaldelijk gedraagt als iemand, die onbetrapt in een wachtkamer de tijd zogenaamd zoekt te doden, omdat hij de tijd als een dreigend levend wezen beschouwt, gereed om hem te verslinden. Wij willen ons tegen dit levende wezen handhaven. Waarom? Waartoe? Wij trachten de vraatzucht van de tijd te bevredigen door hem te voeden met onze uren, alsof wij daar buiten iets voor ons zelf konden bewaren, dat binnen menselijke ver-

[p. 277]

houdingen niet te meten zou zijn met een tijdsmaat. Wie wij ook zijn: wij vechten voor iets, dat wij onze eigen eeuwigheid zouden willen noemen, indien we niet een beetje beschaamd terugschrokken voor de onoverzichtelijkheid van dit begrip.

Toch is de leegte niet helemaal leeg en hetgeen wij als het niets gewaarworden is niet helemaal ijdel. In werkelijkheid worstelen wij tegen de tijd om een volheid der tijden te bereiken. Doch waar moeten wij die vandaan halen? Wij wachten op de volheid der tijden in de leegte van de minuten, de uren, de dagen. Wij wachten op iets. Voordat de Ierse toneelschrijver Samuel Beckett in 1952 zijn spel in twee bedrijven schreef, dat tot titel draagt ‘Wachten op Godot’, bracht in Nederland Victor van Vriesland ditzelfde grondbesef van onze worsteling tegen de tijdsleegte tot uitdrukking in een gedicht, dat hij schreef in 1945. Ook hij noemde het ‘wachten’. Het zegt kristalhelder, waar het bij dit geheimzinnige en in wezen moedige menselijke wachten om gaat.

In een roes van lijden
Gaan mijn dagen heen.
Niets mocht ik vergaren
Om mij te bevrijden:
Al mijn ijdle jaren
Zochten u alleen.

Moede en ziek en oud
Maar nog niet verslagen,
Wacht ik op uw woord.
Als gij naadren zoudt,
Werd alsnog verhoord
Wat ik niet kan vragen.

Maar de herfst gaat komen
En de tijd is kort.
Wat mij eens kwam wenken
In mijn jonge droomen
Moet ge me nog schenken
Eer mijn ziel verdort.

[p. 278]

 

Haastig komt het end

 

Plotseling 't pleit beslechten.

 

Laat mij als een man

 

Sterven, toch erkend

 

In de glorie van

 

Zijn eerlijke rechten.

 

 

 

Kunt gij verder bloeien

 

En mij niet verstaan?

 

Moest dan heel dit leven

 

Zoo om niet vervloeien

 

En vergeefs zich geven

 

Aan een leegen waan?

Dit onontkoombare wachten van ons hele mensenbestaan heeft Beckett een wachten op Godot genoemd. Hij heeft het verbeeld in een drama, dat geen eigenlijke handelingen vertoont, doch waarin de worsteling tegen de leegte de vorm kreeg van sterk vergrote en verhevigde zinneloze tijddodingen van de twee hoofdpersonen Estragon en Wladimir, twee gewone, zwervende mensen, gedurig aangewezen op elkanders nabijheid zonder dat zij aan elkander geheel kunnen mededelen om welke reden zij bij elkaar zijn en blijven. Hun grote tegenspeler is de tijd. In het spel is dit niet de historische tijd, waarin de geest achteraf het schema aanbrengt van een hoe dan ook verklaarbare opeenvolging van feiten. Wel zien zij het historische gebeuren verzinnebeeld in de verschrikkelijke ontmoeting met Pozzo en Lucky, waarbij aanvankelijk de brutale heerszucht van Pozzo de totaal van alle menselijke waardigheid beroofde lichaamskracht van Lucky aan zich onderwerpt om later, wanneer Pozzo blind geworden is, die kracht van de slaaf als een heilzame hulp te behoeven.

Deze ontmoeting met de verzinnebeelding van het historische dreigt een ogenblik de twee wachtende figuren te misleiden. Zij denken een moment, dat Pozzo wel eens de Godot zou kunnen zijn, op wie zij wachten. Maar al spoedig bemerken zij, dat iedere geringste boodschap van Godot, die tot hen doordringt, enkel om hun de moed te geven, het wachten vol te houden, iets heel anders op hen uitwerkt dan de waarneming van macht of zwakte in de geschiedenis. Niet hierin openbaart zich Godot. Hij zendt zijn moeilijk benaambare boodschapper om te kennen te geven dat het wachten zin heeft.

[p. 279]

Wie is Godot? Ofschoon de schrijver nadrukkelijk vermeden heeft, hem bij zijn ware naam te noemen, benadert hij in zijn titel toch de naam, waarmee wij de onnoembare aanbidden. Twee woorden uit de Bijbel beheersen de opvatting over Godot, die de schrijver ons suggereert. Het eerste woord is: ‘niemand heeft God ooit gezien’. Het andere woord luidt: ‘God is liefde.’

Ons wachten is een aangetrokken worden door de eeuwigheid van Godot. Ziedaar wat zin geeft aan de tijd, die wij gewaar worden als een stromende, al-verslindende leegte. Doch deze gewaarwording heeft de schrijver zo scherp voelbaar gemaakt, dat de aanschouwing van zijn toneelstuk aanvankelijk eerder pijn doet dan verkwikt. Het is bij eerste kennismaking geen opgewekt, bij nadere overdenking wel een moed en hoop gevend toneelstuk. Zijn schrille voorstelling van de tijd, ook van de historische tijd, was oorzaak, waarom het bij de première op 6 Maart te Arnhem niet in openbare, doch in besloten voorstelling werd vertoond. Het is geen stuk als een ander, waarin ons een levensbeeld wordt voorgehouden, geschetst in een gebeurtenis. Hier wordt ons een levensbeeld voorgehouden, geschetst in een reeks handelingen, die overeenkomt met zinloze daden: het trekken aan een rafel van het tafelkleed, het krabben aan een oneffenheid op de armleuning van de stoel, het tillen en wegen van een voorwerp, het in- en uitvouwen van een tramkaartje, de symbolen van onze worsteling tegen onze angst voor de leegte. Zijn positieve betekenis dankt dit zeer moderne toneelspel aan zijn duidelijk protest tegen de stelling, als zou de mens onderworpen zijn aan de volstrekte heerschappij van het niets. Ons wachten heeft zin.