De Gids. Jaargang 118

[p. 68]

Hendrik de Vries
Kroniek van de poëzie

‘Passieve’ en ‘actieve’ creatie

Dr H.S. Visscher, dromen in de moderne nederlandse poëzie. - (Van Loghum Slaterus, Arnhem 1943) is een boek dat geschreven moest worden, en het mag buitengewoon verheugen dat dit gebeurde door iemand van heldere stijl, wetenschappelijke onderlegdheid en artistiek inzicht. Het lezen zijner talrijke analyses van droomverzen en pseudo-droomverzen is een intens genoegen. De daaraan voorafgaande beschouwingen zijn prachtig oriënterend. Ze betreffen vroegere en latere meningen over de droom; de verhouding tussen droom en mythe, droom in reeële en ideële zin; daarmee in verband: de ‘schifting in het droombegrip’ waaronder de romantici leden: de wanverhouding tussen hun aanbidding van de ‘Droom’ als abstractie en de doorgaans profane (slaap)droom als fenomeen. Vervolgens: de ontwikkeling van het poëtisch droomrealisme tussen de beide wereldoorlogen: ‘Het aantal droominhouden neemt aanzienlijk toe, terwijl daartegenover de frequentie van het woord droom, alsmede het aantal droombeschouwingen afneemt.’ Dit verschil tussen de ‘generaties’ van 1910, 1920 en 1930 wordt geïllustreerd met statistische tabellen, zó sterk sprekend dat de (door schrijver erkende) onvermijdelijke subjectieve factoren de slotsom niet in verdenking brengen.

Men kan zich moeilijk een overzichtelijker, onpartijdiger en - voor de zelfcritiek der kunstenaars - nuttiger studie denken dan deze, die zich op de wetenschap grondt, de psychologie aanvaardt als een wezenlijk element van de moderne samenleving en dus noodzakelijk op de poëzie van invloed, maar in laatste instantie steeds een kunstbeschouwing blijkt. Bijna overal ervaart men volle harmonie tussen wetenschappelijk, wijsgerig en artistiek inzicht. Het schoonst in de slotbetrachting over ‘de fundamentele menselijke onmacht om de droom in zijn totaliteit te “begrijpen”... Achter ieder werkelijk droomgedicht rijst het geheim van de droom op, het geheim, dat wij de openbaring ener “tweede wereld” noemden’... ‘De aesthetische waarde van een droomgedicht hangt er in laatste instantie van af of de dichter in staat is geweest deze “tweede wereld” voor ons te evoceren - deze werkelijkheid àchter “onze” werkelijkheid’...

Zo schrijft, wie in zijn hart zelf dichter is; en hij bevestigt het in talloze uitspraken die verdienen dat er naar geluisterd wordt. Zijn waarschuwingen, bijv., tegen de psychologistische overschatting der artistieke waarde van het droomprotocol: ‘...de curiositeit van het droomfenomeen houdt geen enkele poëtische verdienste in... De droom

[p. 69]

is a.h.w. een passieve creatie... De poëtische verbeelding daarentegen is actief.’ (p.114). (het betrekkelijke van dit onderscheid bespreek ik aanstonds). Hij verzet zich aldus tegen de ‘degradatie van de droom tot poëtisch passe-partout;’... ‘wat begint degeen, die in poëzie met zichzelf geconfronteerd wil worden, met een verzameling psychologische curiositeiten?’ en wijst op de noodzakelijkheid van distantiëring: de enige vraag is, ‘hoe maakt een dichter een droomervaring tot onze ervaring?’ (blz. 36). Eens dichters verdienste schuilt hierin ‘dat hij een droom, al dan niet beleefd, weet te scheppen of te herscheppen, en van literair standpunt is de authenticiteit van zijn droomgedicht volslagen onbelangrijk.’

Deze schrijver doet ook de laat-romantici volkomen recht. ‘Eerst dáár waar de romantische Droom niet meer het resultaat is van de verbeten existentiële worsteling om het behoud ener alles omvattende levensconceptie -, eerst dáár waar de Synthese geen brandende, hartstochtelijk nagestreefde doelstelling meer is, - daar eerst heeft de ergernis van de moderne mens zin, en is men gerechtigd te spreken van een ‘onzalig misverstand’ van ‘verzenfabricerende tijdgenoten.’ (blz. 71/2).

Waar Visscher over de proscopie in de droom sprak, had hij ook die in de poëzie mogen vermelden. Marsman's voorspellende beschrijvingen van zijn laatste zeereis herinneren aan wat op IJsland veelvuldig voorkomt. Ook mijn poëzie bevatte soms duidelijke voorafschaduwingen van de toekomst.¹⁾

Zulke ervaringen bewijzen m.i. alleen dat zowel in slaap als in verwante passieve toestanden (het innerlijk ‘luisteren’) voorgevoelens en voorweten vrijer spel hebben De (pag. 15) genoemde theorie van Dunne betreffende ‘een principieel verschil tussen waak en droom,’ zodat de waarneming van de dromer vier-dimensionaal zou zijn, schijnt mij te zeer in strijd met alle feiten om haar zonder commentaar te vermelden. Stelt men de z.g. chronologische tijd voor als door het bewustzijn gecreëerd, dan werkt dit ook in de slaap, zij het met allerlei verwarrende factoren: soms duizelingwekkende versnellingen, als uitstortingen uit een horen des overvloeds, van menigten gebeurtenissen; soms is er verschil tussen de werkelijke en de gefingeerde volgorde der droomgebeurtenissen. Doch het blijft een ‘gebeuren’ in drie dimensies, geen ‘zijn’ in vier dimensies; soms is er normaal tempo (zoals mij bleek uit het getik van een kraan, dat ik in een droom had gehouden voor weerkaatsing van eigen voetstappen). De ‘tijd’ wordt in de droom niet anders gerelativeerd dan b.v. de ‘afstand’ in de 20e eeuw. Van een ‘vierdimensionale visie’ is nooit sprake; ook niet in het gedicht ‘Tijd’ van Vasalis. De vierdimensionale tijdeloosheid zou alle ‘voor,’ ‘tijdens’ of ‘na’ uitsluiten; is dus noch vóór de geboorte, noch tijdens de slaap, noch na de dood bestaanbaar. - Wel kan een innig verband met het tijdeloze worden ervaren, zozeer dat men er zich mee identificeert; doch dit is vergeleken met werkelijke tijdeloosheid, een (zinrijke) gevoelshallucinatie.

Het zwakke punt in dit boek acht ik de bespreking van het genoemde gedicht van Vasalis. Onbegrijpelijk gevolg van begrijpelijke bewondering voor deze dichteres is: dat Visscher een volkomen doorzichtige, rechtlijnige fantasie bespreekt als product van wie ‘nog nauwelijks ontwaakt’, protocol opmaakte van ‘verbijsterende droomervaringen.’ Hij schrijft dat hier ‘tussen droom en “protocol” vrijwel géén distantie lijkt te liggen,’ en het gedicht ‘op het nippertje’ tot poëzie werd. Niets moest en kon schrijver echter duidelijker zijn, dan dat zo ‘verbijsterende droomervaringen’ ook verbijsterende inconsequenties met zich mee zouden sleuren, en (hoeveel in de droom ook

1) Voorafschaduwing van de toekomst, in dezelfde trant als in de droom:
Oudejaarsnacht 1941/2, bij vrienden te ruste gegaan op een divan, werd ik a.h.w. overvallen door een gedicht dat de dood van een heerser (in droomsymbool: vader) bezong. On anks de onstuimige aandrang bleef het bij een begin; toen ik dit noteerde bleek het ongeveer een blz. te beslaan. Begin Februari stak de storm van dit gedicht nogmaals op, en bijna onmiddellijk daarna trof mijn vader een ziekte die spoedig dodelijk bleek. Het karakter van de ‘heerser’ leek niet op dat van mijn vader; toch was er iets ondefinieerbaars dat aan hem herinnerde, en volstrekt niet (zoals in die tijd te verwachten was) aan Hitler; en geheel de alarmstemming van dat gedicht (‘Toovertuin’ blz. 100-104) beantwoordt onzegbaar-nauwkeurig aan de kennelijk voorvoelde werkelijkheid. - Gewoonlijk zijn de proscopische beelden alledaagser. Kort geleden dichte ik over een jongetje dat, staande bij een afgebrande boerderij, steentjes in het water gooide. Enkele uren later kwam ‘Het Parool’ in welks ‘P.S.’ ik de herinneringen las van iemand die als kind nabij het pasverwoeste Rotterdam hetzelfde had gedaan, en daarover door een boer was berispt.

[p. 70]

mogelijk is) nooit zó keurig een verstandelijk thema zouden uitwerken. De emotionele fantasie ‘Tijd’ stelt het abstract uitgangspunt nadrukkelijk voorop, (‘Ik droomde dat ik langzaam leefde’) en verliest het geen moment uit het oog. Het illustreert, met een consequentie waarop misschien iets valt af te dingen, doch die geenszins ‘des drooms’ is: hoe onze bevindingen konden zijn wanneer, door enorme verlaging van waarnemingstempo, een evenredige verhoging van het wereldtempo scheen te ontstaan. Dat het resultaat (met aftrek van het vrij sterke bespiegelende element) ongeveer gelijk is en blijft aan een versnelde klankfilm, dat zelfs een droom-achtige trek als ‘de tremor van de zee’ weinig anders doet dan doeltreffend het tempo accentueren, dat de zee wèl vergeleken wordt met ‘een grote keel’ maar niet bijv. verandert in een keel, die bij inworp van een machinaal insect een machine blijkt te worden, of iets dergelijks, maakt een droom-‘protocol’ meer dan onwaarschijnlijk. ‘Terwijl de jaargetijden vlogen / verkleurde als regenbogen...’ misschien bevatte de droom een ogenblik iets aldus verkleurends, dat bijv. door een onbepaalbaar dier met een helm op werd uitgelegd als ‘jaargetijden’. ‘En dag en nacht van korten duur / vlammen en dooven: flakkerend vuur’... Dit ‘vuur’ had wel in een soort kachel terecht kunnen komen, en de zwarte en witte as daaruit zou misschien weer nacht en dag willen voorstellen, etc. Dit gedicht kan droomelementen bevatten, doch dan is het een radicale transformatie, geen protocol. - Om Vasalis aan ons voor te stellen als poëtisch droomrealiste had Visscher oneindig beter de beide Phoenix-gedichten kunnen uitkiezen: het eerste als poëtisch droomprotocol, het tweede als poëtisch droom-commentaar.

De polemiek waarin schrijver treedt met mij, n.a.v. mijn analyse van ‘Tijd’ in ‘Vers tegen Vers’ bewijst dat hij mijn betoog slecht heeft gelezen. Waar hij de schijn wekt, mij te citeren, citeert hij niet. Verwonderlijke uitzondering in een zo voortreffelijk geschreven en weldoordacht werk; het zou een grote vergissing zijn, de waarde naar dit ene geval te beoordelen.

Mij rest nog, de hoop uit te spreken dat Dr. Visscher dit werk moge voortzetten, en bijv. zulke merkwaardige droomgedichten als ‘Nog’, van Slauerhoff en ‘Zon sta stil’ van Hermans commentariëren. Tot de pakkendse en raakste analyses behoort die van J. van Hattum's ‘Hanzestad’ - waarbij ik mij echter afvraag of met ‘de taal van het eerste land’ niet eenvoudig het Fries is bedoeld.

*_**

Tot zover de eigenlijke critiek. Daar het boek mij om verschillende redenen rechtstreeks aangaat, geef ik van hieraf een soort repliek, waarin ik schrijvers opmerkingen toets aan eigen ervaring. Visscher noemt mij als degene in wie de moderne ontwikkeling - geringere frequentie van het woord ‘droom,’ groter aantal droom ‘inhouden’ - zich het sterkst aftekent, sterker nog dan in de op mij volgende generatie (p. 54). Doch tevens constateert hij een zo groot geworden distantie tussen droom en droomverbeelding ‘dat de spanning tussen beide welhaast tot óverspanning leidt’, (p.120).

Mijn door schrijver (p. 128) opgemerkte ‘volslagen relativering van droom en realiteit’ schijnt hiermee in tegenspraak; deze toch zou geen ‘distantie’ en ‘(over)spanning,’ tussen ‘droom’ (‘passieve creatie’) en ‘verbeelding’ (‘actieve creatie’) meebrengen, doch eveneens relativering daarvan doen verwachten. Voorzover hier een tegenspraak bestaat, ligt ze in de feiten zelve. Mijn leven bood herhaaldelijk voor-

[p. 71]

beelden van actieve (doorwrochte, herwrochte en nogmaals herschapen) verscreaties tijdens de slaap (al was het uitteraard bij het ontwaken zelfs moeilijk, enkele van de dooreengevlochten actie-lijnen te volgen); en omgekeerd werden in wakende toestand, in waakdroom of in momenten van ‘afwezigheid’, moeiteloos ‘passieve creaties’ ontvangen, langzaam of in een ondeelbaar moment, geheel op de wijze die normaal is voor de slaap. Dus wat het eerste betreft: ook in de slaap kan het ‘kunstwerk’ tot stand worden gebracht met ‘de medewerking van de ratio.’ Ik droomde eens langs een singel te wandelen, en dichtte onderwijl een gesprek tussen koning en hofnar, waarin de regel ‘Zo Uwe Genade mij gunst wil bewijzen.’ Ik overwoog of ‘Wanneer Uw Genade...’ niet beter zou klinken; kreeg echter het gevoel dat ‘Genade’ dan ophield een titel te zijn, en personificatie of abstractie werd van een een karaktereigenschap. Juist zo voelde ik het na het ontwaken. Toen echter hadden die overwegingen de rest van het gedicht reeds verwist, wat bij de solidere geheugenwerking van het wakende scheppen (het scheppen in wakende ‘dromerij’) niet gebeurd zou zijn.-‘Passieve creaties’ in wakende of min of meer wakende toestand, kunnen, hetzij als onmiddellijk-voltooide inval, hetzij in langzame groei, lichtelijk onder invloed van muziek ontstaan; indirect als ‘verdichting,’ van de stemming der muziek, rechtstreeks als ‘beluisterd’ uit melodie en cadans gelijk men ook uit een onbepaald gedruis allerlei woorden kan menen te verstaan. (Het verschil is: uit zulk een gedruis hoort men tamelijk onsamenhangende woorden, terwijl een inspirerende melodie, geheel onwillekeurig, tot redelijker, meer afgeronde schepping dringt.) Muziek en slaap zijn als droomverwekkende middelen verwant; Nijhoff noemt ze in één adem in de ook door Dr Visscher geciteerde regels:

O schaduwen die, 's nachts en bij muziek,
Met donkre vleugels aan mijn schouder wiegen,
Zal ooit mijn ziel uw vreemd wild rijk in vliegen
Baanbrekend naar uw mythe en uw rhythmiek?

Zo is volkomen verklaarbaar dat schrijver mijn ballade ‘Kwelling’ (feitelijk een melodramatische monoloog) citeert als ‘een der vele droomgedichten van Hendrik de Vries,’ waarbij genoemde afstand zou bestaan tussen ‘droom’ en ‘verbeelding’. Waarschijnlijk zou ik in zijn plaats evenmin vermoed hebben dat dit vers generlei herinnering aan een slaapdroom bevatte, doch louter de verwoording was van een muzikale cadans, een zangmelodie, geen andere ingevingen bevattende dan die daar uit oprezen. In vrij sterke mate dus een passieve schepping, al is Visscher elders gemaakte opmerking over het scheppingsproces, dat eigen sporen in de herinnering uitwist, hier op zijn plaats als bedenking tegen te stellige verzekeringen.²⁾

Ook wanneer een vers niet op een gegeven melodie wordt gedicht, bestaat een ‘overgave’ aan de ‘eigen wil’ van de klank. Dat geldt mede voor verzen van hoogst agressief karakter. Ook in de meest acute drift vereenzelvigt zich de scheppingswellust met een hartstochtelijk gehoorzamen aan die schijnbaar vreemde eisen. De eenheid van actieve en passieve creatie kan zijn als een verbaasd en willoos luisteren naar kreten waarvan men nauwelijks weet dat men ze zelf uitstoot.

Hoe beslist, anderzijds, verbeelding en droom kunnen verschillen, zelfs in de slaap, is mij eens gebleken toen ik besefte te dromen, en de proef nam: een hand uit te steken en mij een gestalte voor te stellen die daaronder zou moeten verschijnen. Niets ver-

2) In het ontstaan van ‘Kwelling’ was aanvankelijk iets geforceerds. Ik had mij a.h.w. aan de inspirerende melodie opgedrongen eer ze zich op haar beurt aan mij opdrong en het vers ingaf, van welks inhoud ik, als gewoonlijk, nog maar weinig vermoedde, maar dat, indirect, toch te zeer ‘met voorbedachten rade’ was uitgelokt. Zodra het eindelijk ‘zich zelf ging maken,’ hoorde ik het als de woorden van een vrouw (wellicht alleen doordat ik de melodie nooit anders dan door een vrouw had horen zingen). Dat ik (misschien mede door herinnering aan de al te experimentele voorbereiding, dit gedicht lange tijd heb afgekeurd, buiten de verzamelbundel ‘Nergal’ heb gelaten en zelfs publiekelijk veroordeeld onder de titel ‘Mislukte Droomballade,’ is van weinig belang. Hoofdzaak is dat, in de ban van een melodie een dramatisch thema zich op dezelfde manier visionair ontwikkelde uit vage aanduidingen als gekund had in slaapdroom. Visschers opmerking over het ‘compositorisch zorgvuldig berekende’ van het abrupt einde van ‘Kwelling’ is juist, maar die ‘berekening’ werd niet dóór, doch ondanks het bewustzijn uitgevoerd. De bedoeling, twijfel te laten ‘of dit alles ‘droom’, ‘hallucinatie’ of ‘realiteit’ was, behoort tot de quintessens van het gedicht, maar als een onderstroom die de dichter te sterk was. Ook in genoemde ‘openbare zelfcritiek’ werd het slot afgekeurd, evenals geheel de monologische opzet. Alle ‘fouten’ weet ik daaraan: dat blijkbaar de inspirerende melodie onvoldoende macht over mij had verkregen. Hoe dit zij: hier is niet, zoals Visscher meent, en zoals ik in zijn plaats ook gemeend zou hebben: een sterke ‘distanciëring’ tot een droomgebeurtenis uit de slaap, maar een dromerij die uit muzikale suggesties, via versklank en woordklank, zich tot een dramatisch-picturaal tafreel ontwikkelde, zo bedrieglijk gelijkend op een slaapdroom dat het mijn algemene artistieke bedoelingen en opvattingen voorbijschoot en weerstreefde. Nooit heb ik de ‘intrigue’ van mijn gedichten in de macht, het ‘verhaal’ van mijn balladen is passieve creatie. (Doorgaans ten onrechte, wordt zulk een ‘verhaal’ tegenwoordig ‘anecdote’ genoemd. Een ‘anecdote’ is een curiosum, het ‘verhaal’ van een ballade is dat niet.)

[p. 72]

scheen, hoe nauwkeurig ik mij die verschijning ook ging voorstellen; wel bleef de omgeving (straat met portiek) even duidelijk. - Daar tegenover bestaat er een synthese van ‘droom’ en ‘verbeelding’, die eenvoudig ‘droomverbeelding’ mag heten, en hoofdfactor is in de dichterlijke voortbrenging.

Volkomen terecht verwerpt Dr Visscher de mening van P.A. Hekstra en A. Marja: ‘dat De Vries zijn gedichten grotendeels in de droom zou ontvangen en ze bij het ontwaken maar zou hebben op te schrijven (“met enkele kleine correcties”, voegt Marja er voorzichtigheidshalve aan toe...)’. Dit onderstreep ik nadrukkelijk, wegens de schijn van gezag die Marja ontleent aan het feit dat hij mij persoonlijk kent, en wegens het misbruik dat hij van die schijn maakt, het vermeend interessante, of ook wel het potsierlijke, verkiezend boven het werkelijke. Hier gaf Marja een simplistische verdraaiing van een uiterst verwikkelde verhouding, met velerlei aspecten.³⁾ De omvang van verscheidene mijner gedichten en dichtfragmenten weerspreekt zulk een voorstelling trouwens volstrekt.

3) Tot de feiten waar navertellers blijkbaar mee omsolden, behoort:
Na paniek van benauwende dromen bleef soms een bevangenis, in zoverre gelijkend op slaap dat een geringe lichaamsbeweging ze kon beëindigen, maar, wat verstand en geheugen betreft, aan het waken gelijk. Hierin ontstonden droomballaden als ‘Verdronken’ en nocturnes als ‘Na mijn reis was 't huis verlaten..’ Onmiddellijke voortzettingen dus van droomgegevens, maar geen eigenlijke producten van de slaap. Na voltooiing wekte ik mij geheel, en als het langere gedichten waren haastte ik mij, ze op te schrijven. Het meest op genoemde ondoordachte beweringen gelijkt misschien het volgende vrij curieuze geval: in een droom las ik in een nr. van ‘De Vrije Balden’ een gedicht van Hendrik de Vries: ‘De Blinden.’ Bij het wakker worden herinnerde ik mij daar een en ander van; ik dook onder in vrij ondiepe maar werkelijke slaap, om het geheel meester te worden. Dit moest ik herhalen (en kon ik herhalen, daar het Zondagmorgen was!), tot ik het resultaat, het eindresultaat, kon opschrijven, dat waarschijnlijk niet veel meer geleek op het oorspronkelijk ‘gelezene,’ dat wel zeer on-stabile lectuur geweest zal zijn. Het vrij normale gedicht (‘Nergal’ blz. 82) verraadt nergens dat elk woord uit de slaap, althans uit de dommel, is opgedolven.
Veel talrijker zijn de gedichten waarvan de ontstaanslijn zich als een woeste slang door waakdroom en slaap, door dromerij en droom, heeft heengekronkeld. Vooral gebeurde dit tijdens de bezetting, a.h.w. onder bescherming van de inspirerende duisternis. Het is moeilijk hiervan een voorstelling te geven, maar ik protesteer tegen ongeroepen derden die deze en andere feiten op zo verdraaide wijze wereldkundig maken.
De dichterlijke droomverbeelding is vaak even onbeheersbaar als de slaapdroom. Zelfs de oorlogsduisternis bracht geen voorzetting van de cyclus ‘Atlantische Balladen’. Deze kwam geheel onverwacht (zie ‘De Gids’ Jan 1953) na onderbreking van bijna zestien jaar.