De Gids. Jaargang 117

[p. 382]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Streven naar het volmaakte

Steeds hoger worden de eisen die onze tijd aan het toneel stelt. Over de gehele wereld wordt gewerkt aan nieuwe schouwburg-outillage, aan andere belichtingsmogelijkheden, aan verbetering van toneelbouw, aan nieuwe decorstijl. Dit alles betreft dan slechts de uiterlijke verschijnselen van het theater, maar ook de innerlijke situaties evolueren.

De verhouding tussen acteur en publiek heeft na de oorlog een zekere wijziging ondergaan. Het publiek is niet alleen intelligenter, maar ook veeleisender geworden doordat het internationale contact zich op allerlei terreinen doet gelden. Nu wij o.a. door het Holland Festival kennis konden nemen van hetgeen in het buitenland wordt vertoond is ongemerkt de waardering van onze eigen praestaties critischer geworden. Het toneel dat het nu eenmaal nooit gemakkelijk heeft gehad, blijft kampen met oude en nieuwe moeilijkheden die hier te lande groter zijn dan elders.

Wanneer men de voornaamste voorstellingen van de diverse gezelschappen in het nieuwe seizoen de revue laat passeren, realiseert men zich weer met hoeveel toewijding, enthousiasme en talent, - soms zeer veel talent, - er wordt gespeeld, terwijl dikwijls het resultaat dan toch niet de som van deze eigenschappen oplevert. Elke voorstelling is afhankelijk van een aantal factoren waarvan er verscheidene onberekenbaar zijn. Of een stuk het zal doen of niet valt nooit met zekerheid te voorspellen.

Ivor Brown, de toneelcriticus van de Observer, heeft zich afgevraagd of bij het toneel de nadruk moet liggen op het stuk (op de schrijver dus) dan wel op het spel (dus op de acteurs). Een ietwat theoretische vraag, want het juiste evenwicht moet tussen beide mogelijkheden in worden

[p. 383]

gezocht. Maar behalve om de historische interessante beschouwingen die Brown aan zijn stelling vastknoopt kan het thema toch ook belangwekkend zijn doordat de aandacht weer wordt gevestigd op de fundamentele betekenis van de tekst.

Regie, spel, belichting, decor, accoustiek, het kan alles perfect zijn, maar als de gegevens van het stuk niet voldoende overtuigingskracht in zich dragen, blijft het vrijwel onmogelijk, de voorstelling te doen slagen. Dat is bijvoorbeeld duidelijk gebleken bij de opvoering van ‘Beslissing’ (Marching Song) van John Whiting, de jonge Engelse toneelschrijver, wiens vorige stuk, Saint's Day, in 1951 bij een prijsvraag van het Arts Theatre werd bekroond door een jury, waarin ook Christopher Fry en Alec Clunes zitting hadden.

Hoe verfijnd Paul Steenbergen's regie ook was, hoe indrukwekkend het door Wim Vesseur ontworpen decor en hoe verantwoord het spel, - toch liet het stuk de toeschouwer koud, doordat het gestelde probleem te ingewikkeld bleek. Een generaal begaat in de oorlog een tactische fout, waardoor zijn land de oorlog verliest. Na een gevangenisstraf van zeven jaar zal hij zich moeten verantwoorden (wat reeds een zonderling procedé is). Deze generaal is een geïntroverteerde figuur. Zijn tactische fout ontstond door de plotselinge ontdekking, dat het algemeen belang waarvoor hij dient te vechten, strijdig is met zijn dieper gelegen eerbied voor de mens.

Een conflict dat in een roman misschien kan worden waar gemaakt, maar dat op het toneel niet overtuigt. Ook de andere personages zijn geen mensen van vlees en bloed, maar cerebraal ontworpen figuren die tot het centrale conflict niet in een dwingend verband staan. Ook al erkent de toeschouwer dat deze jonge Engelse toneelschrijver nieuwe wegen heeft gezocht en dat hij het gewetensconflict op hoog niveau heeft geplaatst, toch blijft ‘Beslissing’ literatuur en geen toneel. Een van de factoren, (en dan nog de meest fundamentele) nodig voor het welslagen, ontbrak en al was al het overige met de grootste zorg voorbereid, - toch kon de voorstelling niet overtuigen.

Twee ‘grote’ voorstellingen kwamen niet aan het doel door andere oorzaken.

De Arnhemse toneelgroep Theater heeft met de opvoering van Peer Gynt een waagstuk ondernomen, dat een geweldige hoeveelheid kracht en inspanning van alle medewerkenden vergde. In regie van Albert van Dalsum, met de muziek van Grieg uitgevoerd door het Utrechts

[p. 384]

Stedelijk Orkest was dit een grootse opzet van het jonge gezelschap. Ibsen heeft de kinderlijke opportunist Peer Gynt, die alles grijpt wat hem bekoort, getekend in een fantastische wereld, waarin het rijk van de Trollenkoning, de tent van een Arabisch opperhoofd, de Sfinx van Gizeh, het gekkenhuis in Caïro een teveel aan uiterlijke vertoning vraagt, een teveel, dat de kern van dit dramatisch gedicht overwoekert. De bewerking van Gerard den Brabander verminkte de tekst door triviaal gerijmel, in flagrante strijd met de bedoeling van dit Noorse epos. Ook de decors van Strijbos verhinderden elke vlucht van de fantasie.

Zo kregen wij een spectaculaire voorstelling die als geheel meer het karakter van de opera naderde dan van het toneelstuk. Zonder de muziek is een dergelijke opvoering zelfs de romantiek kwijt. Wat daarvan tot zijn recht kwam, dankten wij aan Robert de Vries, die met onstuimige vaart en geladenheid deze figuur uitbeeldde en weer bewees, met welke volledige overgave en met welk overtuigend talent hij zich voor zijn rol inzet. Wat er door hem aan poëtische momenten werd geschonken vond zijn hoogtepunt in de scène waarin hij Moeder Aase (Hetty Beck) de dood inrijdt.

De Haagsche Comedie bracht een grote voorstelling van Een Midzomernachtdroom, geregisseerd door Laseur, met decors van Wim Vesseur, in een nieuwe vertaling van Werumeus Buning, met muziek van Mendelssohn uitgevoerd door het Residentie Orkest, met medewerking van het Nederlands Ballet en met choreografie van Sonia Gaskell.

Een keur van talenten leek een avond van dichterlijk genot te garanderen. Maar het viel anders uit. Van het decor dat in de eerste plaats de irreële sfeer van maanbeschenen nachtbos en elfen met diaphane vleugels moest oproepen ging geen poëtische suggestie uit door de constructie van houten verhoginkjes en draperieën. De vertaling van Buning was niet steeds de meerdere van de ouderwetse eenvoudige transpositie van Burgersdijk. Het ballet paste volstrekt niet in Shakespeare's sfeer van bosgeesten en nachtbetovering. Wie geheel de bovenaardse macht deed voelen was Titania (Elizabeth Andersen) die met verrukkelijke gratie van gebaar, licht van beweging en vorstelijk van gestalte waarlijk elfenkoningin was. Ook Oberon (Gijsbert Tersteeg) deed ons iets verstaan van die wonderlijke nacht, waarin Shakespeare zijn dichterlijke verbeelding als een adem over glas heeft doen glijden.

Deze groots opgezette manifestatie is op vele punten teleurstellend gebleken. Evenals in Peer Gynt zijn ook hier momenten van schoonheid geweest, maar wij kregen geen fragiele elfen-feeërie te zien, terwijl

[p. 385]

de aandoenlijke onbeholpenheid van het spel der handwerkslieden verloren ging in het nadrukkelijk-clowneske. Dit spel van illusies is niet een droom van een zomernacht geworden, misschien door een teveel aan goede bedoelingen, zodat de Beschränkung waarin der Meister sich zeigt, afwezig bleef.

De Nederlandse Comedie bracht met ‘Muiterij op de Caine’ door Herman Wouk een merkwaardig stuk, een theaterbewerking van een roman die een bestseller was. Het voert een proces op het toneel en herinnert door structuur hier en daar aan het befaamde ‘Mary Dugan.’ De Marine Krijgsraad moet beoordelen of luitenant Maryk gerechtigd was, zijn commandant het bevel over zijn schip te ontnemen, toen het in het hart van een cycloon terecht was gekomen. De regisseur Henk Rigters heeft van dit ietwat sensationale gegeven een model voorstelling tot stand gebracht, in de eerste plaats door zijn uitstekende keuze van bezetting en verder door een zorgvuldig afwegen van militaire en algemeen menselijke motieven, waarbij de strijd tussen persoonlijke verantwoordelijkheid en plichtmatige discipline tot een belangwekkend proces leidt. Stuk voor stuk hebben de acteurs een markante figuur uitgebeeld, zodat het publiek intens meeleefde met de rechtszitting die zowel door getuigen als door aanklager en verdediger tot het verrassende einde werd gespeeld.

Giraudoux' Amphitryon werd door de Nederlandse Comedie in regie en vertaling van Johan de Meester gebracht in een modern helder decor van Doeve, dat door eenvoud en verfijning het franse element accentueerde. Veel handeling zit er niet in deze reeks spitsvondige dialogen over huwelijkstrouw, vriendschap, en oorlog, die door de Meester naar de ironische kant zijn belicht, wat het stuk ten goede kwam. Toch vraagt men zich af, waarom deze Giraudoux is uitverkoren voor een voorstelling, die weliswaar bekoorlijk en licht van toets, maar niet in een ideale bezetting werd gegeven, een voorstelling die de keuze van dit reeds verbleekte stuk niet kon rechtvaardigen.

De Toneelvereniging heeft werk van twee Ieren ten tonele gevoerd. Anna Christie van O'Neill vond in de regie van Frits van Dijk een vertolking die een scheef beeld gaf van de grote toneelschrijver, die ons hier met een jeugdwerk werd voorgesteld. De groezelige naturalistische stijl waarin van Dijk dit stuk van de zee meende te moeten houden deed het werk alleen maar kwaad. Het liefst zou men de voorstelling zo spoedig

[p. 386]

mogelijk vergeten, als daar niet Andrea Domburg was geweest, het zondige meisje dat door de zee wordt schoongewassen. Haar eerste opkomst was adembenemend mooi, een fel innerlijk leven, gevangen in een beheerst sober masker. Elke intonatie, elk gebaar was fascinerend, vol suggestie van het leven dat zij heeft geleid, door de enkele wijze waarop zij een sigaret opstak. Dit zijn de verrassingen van het toneel, op onverwachte ogenblikken openbaart zich de schoonheid, waarnaar de toeschouwer altijd uitziet.

‘De Duivel kwam uit Dublin’ is een smokkelaarsverhaal van Paul Vincent Carroll, door Defresne geregisseerd met goed begrip van de Ierse sfeer en de befaamde daar heersende drankzucht die wij o.a. uit Whiskey Galore kennen. Het stel dronkelappen paart gevoel voor poëzie en humor aan een gemeenschappelijke haat tegen de controleur die hun smokkelaffaires moet ontmaskeren en werd kostelijk gespeeld door Tiemeyer, van Meerten en Elsensohn. Bijzonder trof Ben Groenier als de gehate controleur, die met zijn paraplu en bolhoed en een geheid moedercomplex vergeefs het ‘recht’ tracht te handhaven. Als hij het veld moet ruimen staat hij daar met zijn zielige principes in een barre eenzaamheid tegenover de warme verbondenheid van de smokkelbende. Een artistiek voortreffelijk spel.

Bij het terugkijken op de vertoonde stukken blijft er veel te wensen over. Toch kan dit overzicht met een optimistische point d'orgue worden besloten dank zij de indrukwekkende voorstelling van Tsjechof's ‘De Drie Zusters’ door de Nederlandse Comedie. Peter Scharoff, wiens naam onverbrekelijk aan de regie van dit stuk is verbonden, heeft bij de première het vijftigjarig jubileum van zijn regisseursloopbaan herdacht waardoor de toeschouwers de gelegenheid kregen, deze eminente kunstenaar hun dankbaarheid te bewijzen. Hij, die de principes van Stanislavski in Europa heeft doen doordringen en een lang, werkzaam leven aan het toneel wijdde, heeft ook voor ons land een betekenis, die niet hoog genoeg te schatten valt. Aan hem danken wij opnieuw een avond waarop de hoge culturele waarde van het toneel onweerlegbaar werd bewezen.

In De Drie Zusters heeft Anton Tsjechof het toppunt van zijn kunst bereikt. Dit stuk is een exposé van menselijkheid, als in de wereldliteratuur zelden is overtroffen. Oljga, Máasja en Irina, de drie zusters, die met hun broer Andréj dromen van een glorieuze toekomst, moeten hun verwachtingen een voor een opgeven.

‘Er gebeurt weinig in dit stuk, maar naarmate de handeling voortgang

[p. 387]

vindt, wordt de toeschouwer ongemerkt ingesponnen in het netwerk van gevoelens, gedachten, illusies en desillusies dat Tsjechof om ons heen weet te weven. Innerlijke eenzaamheid, onbevredigde verlangens en de hunkering naar een beter leven dat ergens in de verte schijnt te gloren, - dat zijn de hoofdmotieven van dit stuk en wie zou willen beweren, dat die motieven verouderd zijn?’ schrijft Aleida Schot, die De Drie Zusters een heldere Nederlandse vertaling heeft geschonken.

In een sublieme, vrijwel vlekkeloze vertolking is de gevoelige stem van dit stuk tot ons gekomen. Voor zover mensenwerk volmaakt kan zijn, is deze voorstelling volmaakt geweest.

Beter dan ooit begrijpen wij de uitspraak van Yeats: ‘What attracts me to drama is that it is, in the most obvious way, what all the arts are upon a last analysis’.

Onvergetelijk is het beeld van de drie zusters, die met hun desillusies achterblijven onder de hoge ritselende berken; een ervan is dood, maar wiegt toch nog met de andere mee in de wind. En zij luisteren naar de laatste mars van het wegtrekkende regiment...