De Gids. Jaargang 117

[p. 223]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Frankrijk en het avantgarde-toneel

Hoe groot de belangstelling van het franse publiek voor de toneelwereld is, blijkt onder meer uit publicaties als de ‘Cahiers de la Compagnie Madeleine Renaud, Jean-Louis Barrault’, die bij Julliard verschijnen, met tal van foto's, tekeningen en caricaturen.

Een tweemaandelijks tijdschrift van het Théâtre Populaire brengt artikelen over allerlei toneel-aangelegenheden, door Jean Vilar, Morvan Lebesque, en Jean Paris, die een vertaling van Christopher Marlowe's ‘Le Massacre à Paris’ geeft.

In het Mei-Juni nummer herinnert Michel de Ghelderode aan het Vlaams Volkstoneel, dat indertijd onder leiding van Johan de Meester zijn ‘Saint François d'Assise' opvoerde. De Meester had hem opgezocht en verzocht, een stuk te schrijven, dat in het Vlaams vertaald zou worden en op het repertoire van het Vlaams Volkstoneel zou komen. De Ghelderode werd aldus de dramaturg van dit gezelschap dat veel reisde, 's middags in de ene, 's avonds in een andere stad speelde, in een tent of in een danszaal. Voor dit eenvoudige publiek van buitenlui was de eenvoud en directheid van de mise en scène een verrassing en een vreugde. Zo zag men engelen aan een trapèze schommelen als acrobaten, zo werden de wonderen van de heilige Franciscus door pantomime uitgebeeld. Daar tussendoor kwamen clowns en de afwisseling van het tragische en het komische droeg bij tot een schokkend schouwspel, dat men tot op heden nog niet vergeten is ...’

Van oudsher is Frankrijk een voorbeeld geweest op het gebied van de dramatische kunst, die nog steeds glanst in de voorstellingen van de Comédie française, waar Racine en Corneille, Molière en de Musset door opeenvolgende generaties in perfectie ten tonele worden gevoerd.

[p. 224]

Traditie is in Frankrijk een der hechte funderingen, waarop ook jongeren zich hebben geinspireerd om een pièce bien faite te voltooien en zich te scharen in de lange rij van toneelschrijvers met vakmanschap en talent.

Bij het Holland Festival heeft ons land kennis gemaakt met een der vernieuwers van hedendaags toneel, Jean Vilar, die erin slaagde, een voor ons begrip aftands stuk als Le Cid, tot een gloednieuwe gebeurtenis te maken door zijn mise en scène, door zijn nieuwe belichtingstechniek en door zijn artistieke geladenheid, waarmee hij wonderen tot stand wist te brengen.

Hoe belangrijk echter het werk van Vilar ook is, en welke enorme kracht hij voor het franse toneel ongetwijfeld betekent, - zijn vernieuwende arbeid beperkt zich uiteraard tot het bestaande toneelwerk, en met name tot stukken die zich lenen voor het repertoire van het Théâtre National Populaire.

Naast dit ‘grote’ toneel van het Palais Chaillot bestaat echter op de Rive gauche in kleine schouwburgen een avantgarde-toneel, dat voor de toekomst interessante perspectieven opent. Het merkwaardige feit doet zich hierbij voor, dat deze avantgarde voornamelijk uit niet-franse schrijvers bestaat.

Adamov, Ionesco, Gegauff, Samuel Beckett, geboortig uit Rusland, Roemenië, Griekenland en Ierland, hebben zich in Parijs gevestigd en zijn in het Frans gaan publiceren. Van Adamov, die bij Charlot twee toneelstukken had uitgegeven, ‘La Parodie’ en ‘L'Invasion,’ werd in 1950 in het schouwburgje van Les Noctambules ‘La grande et la petite Manoeuvre’ opgevoerd. In 1952 bracht de regisseur Roger Blin een aantal voorstellingen van La Parodie.

Bij de Editions Arcane verscheen enige tijd geleden het eerste deel Théâtre van Ionesco, waarin La Leçon, La Cantatrice Chauve en Les Chaises was opgenomen. Van Ionesco werd vorig jaar het belangwekkende ‘Comment s'en débarrasser’ in het Théâtre de Babylone opgevoerd, evenals van Gegauff ‘Mon Colonel’.

In hetzelfde kleine theater bracht Roger Blin een der meest schokkende toneelstukken van deze tijd: ‘En attendant Godot’ van de Ierse schrijver Samuel Beckett. In 1952 door de Editions de Minuit uitgegeven, beleefde het stuk sindsdien zijn 15e druk.

Beckett werd in 1906 te Dublin geboren. Hij studeerde aldaar aan Trinity College en werd er lector in het Frans. Hij gaf een gedichtenbundel uit, Echo's Bones, een essay over Proust en een roman, Murphy. In 1938 vestigt hij zich in Parijs en gaat in het Frans publiceren. Zijn

[p. 225]

eerste roman, Molloy, werd terstond door de Parijse critiek als een der belangrijkste boeken van na de oorlog gesignaleerd. Twee jaar later publiceert hij zijn roman ‘Malone meurt’, die zijn naam in wijder kring bekend maakt.

Is in deze romans invloed merkbaar van Joyce, met wie Beckett bevriend was, meer nog heeft men zijn werk met Kafka vergeleken. Zeer terecht kwam Maurice Nadeau, - een fanatiek bewonderaar van Beckett, - op tegen dit etiketteren van een groot schrijver, die een geheel eigen levensvisie bezit. Beckett's oorspronkelijkheid blijkt eerst recht in En attendant Godot, een toneelstuk in twee bedrijven, waarin men niets te zien krijgt van al hetgeen Vilar ons brengt.

Een kaal toneel met een schurftig boompje als ‘decor’. Nagenoeg geen handeling. Twee landlopers in vuile kleren, Estragon en Wladimir, voeren een verbijsterende dialoog, waarin zij elkaar telkens niet begrijpen, geïrriteerd van elkaar af willen, maar zich in angst en doodsnood dan weer aan elkaar vast klampen. Twee menselijke wrakken, die wachten op ‘Godot’, op de redding, de uitweg uit de misère. Zij willen weg, maar kunnen niet, want zij wachten op Godot.

Dan verschijnt het gruwelijk tweetal Pozzo en Lucky, heer en knecht. Lucky die slaapwandelend voortwankelt met een touw om zijn nek en de zweep van Pozzo als bedreiging, draagt zijn meesters jas, zijn zware koffer (met zand), zijn mand met etenswaar en zijn vouwstoeltje. Pozzo snauwt zijn bevelen, en trekt het touw aan, dat een diepe wond in Lucky's hals heeft gesneden. Pozzo laat zich het vouwstoeltje brengen en de mand met zijn diner, met smaak kluift hij de kippenboutjes, drinkt zijn fles wijn.

Als Estragon hierover zijn verontwaardiging toont, beweert Pozzo, dat zijn knecht zich zo beklagenswaardig voordoet, omdat hij bang is, dat zijn meester hem zal wegjagen. Hij laat Lucky kunsten vertonen, als een automaat danst Lucky en dreunt een filosofische bespiegeling op over de existentie van de mens: daarna valt hij als levenloos neer, maar Pozzo schopt en slaat hem, tot hij weer opkrabbelt, alle bagage opneemt en verder wankelt.

In het tweede bedrijf komt Pozzo met Lucky terug; Pozzo is blind geworden, hij smeekt om hulp, als hij valt. Met mocite houden Estragon en Wladimir hem overeind tot hij het toneel heeft verlaten. Als de vagebonden alleen achter blijven, overwegen zij opnieuw om zich op te hangen, omdat Godot weer nict is gekomen, maar zij moeten van deze laatste uitweg, de dood, afzien, omdat zij geen touw hebben.

[p. 226]

In dit verscheurende stuk geeft Beckett een beeld van onze tijd. De landlopers doen in hun verdwazing soms denken aan Charley Chaplin uit zijn eerste films, de goedgelovige dupe van de wereld-constellatie. Estragon en Wladimir, mishandeld, weggejaagd, hongerend, verdoofd door de vele slagen, zijn displaced persons. De wereld is voor hen als een concentratiekamp. Zogenaamd vrij, worden zij bij elke stap bedreigd, zij begrijpen noch de wereld, noch elkaar. In het wilde weg stellen zij een absurde hoop op Godot, die elke dag laat zeggen, dat hij niet komt, maar morgen, dan zal hij zeker komen.

Wie de nacht-asyls van abbé Pierre bij de fortificaties van Parijs heeft gezien, weet, dat onze tijd vol is van deze ellende. Hoeveel Estragons en Wladimirs zijn er in de talloze vluchtelingenkampen over de gehele wereld! De Pozzo's en Lucky's kennen wij ook.

Met de geringste middelen geeft Beckett een aangrijpend beeld van de hulpeloze mens, die vanaf zijn geboorte een ter dood veroordeelde is. Om deze onzegbaarheden op het toneel te brengen, heeft Beckett alles geelimineerd wat franje is. De naakte werkelijkheid in al zijn verschrikking, de obsederende angst, die zelfs de vertroosting van de dood uitsluit, Beckett doet ons die ondergaan met des te meer beklemming, omdat hij telkens met gecompliceerde kennis van de menselijke natuur al die rancuneuze venijnigheden van de getrapte weergeeft, al die kinderlijke oplevingen van de argeloze doet voelen en elk uur meedraagt aan de ondragelijke last van de uitgebluste, die zonder hoop moet ronddolen.

Om met zo weinig materiaal zulke afgrondelijke diepten te suggereren moet men een groot kunstenaar, een fel-levend mens zijn. Beckett heeft onze tijd verstaan als weinig anderen; hij doet ons sidderen, zoals Dante, zoals Shakespeare ons hebben aangegrepen. Slechts in King Lear vindt men deze elementen van Beckett's werk terug: de mens als onverzoenlijke vijand van de mens. Het schurftige boompje, de mensheid, dat zich onverklaarbaar plotseling met armzalige bladeren tooit, die echter even plotseling weer afvallen. De verdwazing van de geest door overmatig lijden. Het wachten op Godot, die niet komt. Vandaag niet. Morgen niet.

In het Juli-avantgarde-festival speelde men o.a. Kafka, Ugo Betti, Lorca, Brecht, Prévert, in regie van Roger Blin, Serreau, Mauclair, Vitaly. De toneelgroep Theater te Arnhem zal ‘En attendant Godot’ in vertaling van Jacoba van Velde spelen.