De Gids. Jaargang 117

[p. 217]

Clara Eggink
Kroniek van het proza

Marsman en de biografen

Hoe meer biografieën men in handen krijgt des te meer raakt men tot de overtuiging dat die gewoonlijk even onthullend zijn voor de beschrijver als voor de beschrevene. Men zou bij deze overweging een uitzondering kunnen maken voor de zuiver wetenschappelijke biografie, de biografie dus die een materiaalverzameling is en ook voor de vie romancée, doch ook daarbij krijgt de lezer twee zaken ter overdenking. Bij de eerste n.l. kan hij er zich over verwonderen dat het in handen krijgen van zoveel gegevens over het lot van een mens geen sprankje letterkundige creativiteit heeft kunnen slaan uit de man van wetenschap en bij de tweede soort zal hem, indien hij nadenkt over het wezen van de schrijver in het algemeen, de vrees bekruipen dat het leven van de beschrevene wel zeer sterk gezien moet zijn via het temperament van zijn biograaf. Beide overwegingen zullen hem afkerig maken van de biografieën voornoemd, daar in het eerste geval de opsomming van feiten, geen leven herschept en in het tweede geval de feiten wel eens een zodanige chemische behandeling hebben kunnen ondergaan in het creatieve brein van de romanschrijver, dat er een ander leven voor den dag moet zijn gekomen dan dat welke het doel vormde. Dit overwogen hebbende, verkeer ik in de mening dat een biografie uitsluitend het één noch uitsluitend het ander moet zijn. De taak van de goede biograaf is zeer zwaar. In de eerste plaats moet hij zijn materiaal nauwkeurig onderzoeken en rangschikken en keuren als bouwstof en in de tweede plaats moet hij over voldoende creatieve vaardigheid beschikken om deze bouwstof weer leven in te blazen. Om hiertoe in staat te zijn moet hij over een geest beschikken die die van de beschrevene zoal niet evenaart dan toch volgen kan, echter weer zonder de huid van de beschrevene over zijn eigen ingewand te trekken.

[p. 218]

Eigenlijk moet een biografie een confrontatie zijn van twee gelijkwaardige geesten en de biograaf moet de moed kunnen opbrengen voor die confrontatie. Dit is ook niet te veel geëist, daar de biograaf door de keuze van zijn onderwerp alleen al als het ware kleur bekent in dien zin, dat hij met die keuze te kennen geeft op de een of ander wijze in verband te staan met het door hem gekozen subject of althans met de levenshouding die dit subject personifieert en met diens invloed op het openbare leven met alle gevolgen van dien.

De ruimte is hier niet bestemd om de historie van de biografie na te gaan van Xenophon tot en met de ‘eerbiedige’ geschriften van de negentiende eeuw. Bovendien zou dit een nutteloos werk zijn, daar Jan Romein dit overzichtelijk en ook voor de leek bevattelijk heeft gedaan, in zijn kleine boek, De Biographie (Queriodo 1951). En waar dit artikel geschreven wordt naar aanleiding van een moderne biografie van een modern Nederlands auteur, kan ik mij tot deze stof bepalen.

De biografie, ook de moderne, psychologische, is in Nederland een schaars plantje, hetwelk zonder twijfel een zonde is tegenover de vruchtbare bodem, die kiemen in zich draagt voor een sterk woud van waardevolle biografieën. Aan figuren van betekenis heeft het ons door de eeuwen heen en op velerlei terrein werkelijk niet ontbroken en zonder twijfel ligt er materiaal in overvloed verborgen in archieven en musea. Doch hoogst zelden heeft iemand de lust en de moed opgebracht om op de geschiedenis van Nederland, hetzij sociaal, wetenschappelijk of op het terrein der kunsten, een verhelderend licht te werpen door uit die vele door hun daden en werken toch onsterfelijke persoonlijkheden, een enkele ‘zijn wade te laten rijten’. Vóór het verschijnen van de biografie van Huizinga moest een Nederlander zelfs voor een levensbeschrijving van een figuur als Erasmus zich tot het buitenland wenden. En dergelijke voorbeelden zijn er talloze.

Het is echter verheugend dat er in de laatste decennia pogingen worden gedaan om deze onbegrijpelijke omissie in Nederland te herstellen. Behalve van Jan Romein en Annie Romein-Verschoor, vinden wij tegenwoordig goede biografieën van Jane de Iongh, van Theun de Vries, van E. du Perron, van Maurits Uyldert, van Henriette de Beaufort, om enkele namen te noemen. Doch hoe onontgonnen het terrein nog is, speciaal ook op het gebied van de literatuur, blijkt wel uit het feit, dat de biografieën van schrijvers als Boutens en Leopold nog steeds niet aanwezig zijn.

Wat de reden is van deze onvergefelijke nalatigheid is moeilijk vast

[p. 219]

te stellen. Gebrek aan belangstelling bij de lezers - een reden waar men als de meest voor de hand liggende direct mee aan komt dragen - kan de voornaamste niet zijn. Er is onder het publiek een duidelijke voorkeur waar te nemen voor boeken met een historisch gegeven. Men zie maar eens naar de vertalingen van Ludwig, van romans over componistenlevens, van reisbeschrijvingen, die hier grif hun weg vinden. Mogelijk geldt hier ook weer het euvel van de heilloze nivelleringsdrift, die vele uitgevers er de voorkeur aan doet geven populaire biografieën te laten vertalen boven het laten verschijnen van serieus werk van eigen bodem. En waar geen vraag is daar ontstaat geen productie. Behalve op het terrein van schilderkunst en muziek wordt de Nederlander blijkbaar via zijn onderwijs, via zijn krant, via de radio, zoveel mogelijk op een afstand gehouden van alles wat boven het middelmatige uitsteekt en zo doende gestijfd in de neiging die hij van nature al heeft om mensen van formaat geestelijk uit de weg te gaan. Belangstelling voor hen, die dit land hebben geheven ver boven zijn eigen dijken uit, wordt hem niet bijgebracht en de gemiddelde Nederlander kent de biografie slechts in de vorm van de liedjes uit de befaamde bundel ‘Eenheid in de Volkszang’ en denkt hij het begrip levensbeschrijving mogelijk aan ‘In een blauwgeruite kiel’, aan ‘In naam van Oranje, doe open de poort’ of aan ‘Wij zijn de jagers van Chassé’. Dit laatste onsterfelijke lied trommelen nog steeds alle soldaten en alle padvinders, doch ik vraag mij af of er onder hen wel velen zijn die weten wie die jagers van Chassé eigenlijk waren. Maar van het Wilhelmus, deze fraaie biografie in versvorm, zie, daarvan kent de Nederlander gewoonlijk niet meer dan twee losse strofen.

Edoch, laat ik dit stokpaard van mij op stal zetten en terugkeren tot mijn schapen, Marsman en de biografen. Want zowaar, over deze figuur, die van grote betekenis is geweest voor de moderne Nederlandse letterkunde, al was het alleen maar door zijn dynamische persoonlijkheid, zijn in de weinige jaren na zijn dood twee biografieën te vinden.

De oudste is die van W.L.M.E. van Leeuwen, ondergebracht in zijn boek Drie Vrienden (De Haan 1947) en veel goeds valt daar niet over te zeggen. Bijna honderd grote pagina's kritiekloze verering, onbelangrijke briefjes aan de heer van Leeuwen, onjuiste opvattingen en foutieve conclusies, is wat men opgedist krijgt. Hoezeer dit werk terecht gekenmerkt kan worden als ‘vriendjesgestreel’ blijkt wel uit de totaal andere toon, die deze criticus aanslaat wanneer hij naar aanleiding van de roman, Heden Ik, Morgen Gij, overstapt van de aangebeden Marsman op

[p. 220]

de verfoeide Vestdijk. Men moge over deze reeks brieven denken zo men wil, het gaat niet aan Vestdijks aandeel met het verontwaardigde gebaar van de zedenmeester vol afschuw terzijde te schuiven - waarbij Vestdijks hele oeuvre even wordt afgedaan met de woorden ‘ziekelijk’ en ‘eenzijdig’ - en vervolgens van Marsman te zeggen, dat ‘hij zichzelf (hier) overtreft in explicatieve psychologie’. Wij moeten deze studie dus, als zijnde van iemand, die van literair onderscheidingsvermogen gespeend is, met een plasdankje terzijde leggen.

Geheel anders is het gelukkig gesteld met Arthur Lehnings, De vriend van mijn Jeugd. (W. van Hoeve, 's-Gravenhage) Of het komt omdat ik dit boek heb gelezen met niets dan een tentzeil tussen mij en de wilde stormen en regens van Emily Brontë's moeren, waar het lezen van de geschiedenis van deze vriendschap was als neerzien in ‘de blinkende plassen’ en weiden van mijn beminde vaderlandje of omdat deze jeugd van Marsman en Lehning mij terugbracht in mijn eigen literair-geestdriftige tijd, weet ik niet. Maar zelden heb ik in de laatste jaren zo verdiept gelezen als in dit boek.

Hoewel Lehning in zijn verantwoording zegt geen biografie te hebben willen schrijven meen ik toch te moeten opmerken dat zijn boek er een geworden is en een goede op de koop toe. Met de zorgvuldigheid de goede biograaf eigen heeft hij ten eerste alle brieven, documenten en wat Marsman hem verder gestuurd heeft, bewaard en wij kunnen hem dankbaar zijn omdat hij zich van Marsmans onbesuisde bezwaren tegen dit verzamelen niets heeft aangetrokken. Want indien hij dit wel gedaan had dan zouden voor de zoveelste maal een hoeveelheid belangrijke gegevens over een periode in de Nederlandse literatuur verloren zijn gegaan.

Naast deze vooruitziende zorgvuldigheid bezit Lehning die andere voor de biograaf belangrijke eigenschap n.l. die van de geestelijke gelijkwaardigheid met zijn subject. Hij is de biograaf die weet dat het niet voldoende is om de mens, die men beschrijven wil te vereren of zelfs maar een goed hart toe te dragen.

Met een goed hart alleen schrijft men slechte levensbeschrijvingen. Hoezeer hij Marsman ook zijn genegenheid geschonken had en Marsman hem de zijne - een genegenheid, die in verscheidene brieven ten duidelijkste wordt uitgesproken - hij heeft daardoor geen moment zijn intelligente onbevangenheid verloren ten opzichte van diens persoonlijkheid, diens werk en van de waarde van deze beiden. Zowel als dichter en prozaïst als in zijn optreden als leider van een jonge generatie geeft

[p. 221]

hij hem het volle pond, echter zonder een moment te vervallen in die vervelende heldenvereerderstoon, die in dergelijke omstandigheden in Nederland nog maar al te vaak, als een echo uit een vorige eeuw, hoorbaar is. Anderzijds is hij ook ontkomen aan de besmettelijke methode van ‘onthullen en ontluisteren’, die de overigens amusante biograaf Lytton Strachey in de mode heeft gebracht en waarvoor zij, die terecht een afkeer hadden van de hagiografenneigingen van hun voorgangers, natuurlijk bijzonder vatbaar waren. Zodoende is Lehnings boek in de eerste plaats te qualificeren als consciëntieus en evenwichtig.

Treffend door zijn zeldzaamheid is ook het heldere psychologische inzicht dat deze leeftijdgenoot van zijn vriend gehad heeft. Lehning toont niet alleen een zuiver begrip van het wezen van de dichter in het algemeen en van dat van Marsman in het bijzonder, voor zijn groei en zijn geaardheid, hij weet ook Marsmans sociale en politieke stokpaardjes - en ook deze zijde van Marsman vertoont overeenkomst met dergelijke belangstellingen bij andere schrijvers, speciaal met die van zijn oudere tijdgenoten - de juiste plaats te geven in de structuur van zijn persoonlijkheid en die de betrekkelijke waarde toe te kennen, die zij au fond hadden.

De geestelijke gelijkwaardigheid van Marsman en zijn biograaf openbaart zich ook in het begrip dat deze laatste blijkt te hebben van de literaire waarde van Marsmans oeuvre. Zijn beschouwingen over de verzen afzonderlijk en over de loop van dit dichterschap - het hoofdstuk Paradise Regained b.v. - getuigen van een grote luciditeit.

Lehning is inderdaad de biograaf geweest die de moed heeft gehad en in staat is geweest tot een waarachtige confrontatie. Hoe groot het verschil in aard en aanleg, nergens heeft Lehning Marsman beoordeeld naar zijn eigen overtuigingen en anderzijds heeft hij zijn eigen persoonlijkheid nooit prijs gegeven om derwille van de boezemvriend, die een groot dichter was.

Slechts een enkele opmerking zou ik naar aanleiding van deze biografie willen maken. Lehning zegt, dat hij in zijn levensbeschrijving Marsman zoveel mogelijk zelf aan het woord heeft gelaten en dat siert hem. Doch ik, in mijn geestdriftige nieuwsgierigheid naar deze periode, zou er wat voor over hebben gehad als hij wat minder bescheiden was geweest. Ik zou ook willen horen wat Lehning zelf geschreven heeft in de talloze brieven die deze vrienden gewisseld hebben. Ik overweeg de mogelijkheid dat die brieven verloren zijn geraakt en ik ben verheugd dat Lehning tenminste zijn schuchterheid niet zover gedreven heeft dat

[p. 222]

hij zelfs zijn anti-thesen niet zou hebben opgenomen. Zoals het nu is vormden deze thesen en anti-thesen een heerlijk stukje polemiek, dat typerend is voor het tijdperk en voor de mensen uit dit tijdperk en dat zodoende ontrukt is aan de hoop stof die een tijdschriftjaargang vormt. Men behoeft het nog niet eens met Lehning eens te zijn om te erkennen dat hij het in deze materie glansrijk van Marsman wint.

Biografie of niet, De Vriend van mijn Jeugd is in zijn openhartige waardigheid en met zijn fotocollectie de beste bijdrage tot de kennis van een periode, die even heftig als kort geweest is en waarin de Nederlandse literaire wereld zich inderdaad ‘een kwartslag omgedraaid heeft.’