De Gids. Jaargang 117

[p. 129]

P.J. Arisz
In memoriam prof. mr E.M. Meijers

Professor Meijers is niet meer. De schepper van ons nieuwe Burgerlijk Wetboek heeft op Vrijdag 25 Juni nog de jaarvergadering van de Nederlandse Juristenvereniging te Arnhem bijgewoond en daarin ook aan de debatten deelgenomen, voor de vuist weg sprekende, helder en duidelijk als altijd. Te Leiden teruggekeerd is hij echter onwel geworden en dezelfde avond te zijnen huize gestorven. Overeenkomstig zijn verlangen is de grote Nederlandse jurist op Maandag 29 Juni in alle stilte gecremeerd.

Wat zijn plotseling verscheiden voor ons land betekent, is op dit ogenblik moeilijk te overzien. Meijers' levenswerk, het nieuwe Burgerlijk Wetboek, ligt in ontwerp vrijwel gereed, maar wij vragen ons met bezorgdheid af hoe het daarmee verder zal gaan? Nadat de Minister van Justitie in het zittingsjaar 1952-1953 hieromtrent een aantal, in overleg met Prof. Meijers opgestelde, vraagpunten aan de Tweede Kamer had voorgelegd en zowel de juridische wereld als de Kamer haar oordeel over deze, voor de opzet van het nieuwe burgerlijk recht stuk voor stuk zo belangrijke, punten had uitgesproken, is de ontwerper opnieuw aan het werk getogen. Zijn definitieve conceptie is voor wat het eerste gedeelte betreft - het personen- en familierecht, de rechtspersonen, het vermogensrecht in het algemeen en het erfrecht omvattende - onlangs met een uitvoerige toelichting verschenen en het tweede zou naar wij menen niet lang meer op zich laten wachten. Intussen is het eerste gedeelte reeds de verschillende daarbij betrokken Departementen gepasseerd; het was de bedoeling het nog vóór het zomer-recès, wederom op enkele punten gewijzigd en aangevuld, als regeringsontwerp bij de Tweede Kamer in te dienen. Het zou dan in het komende zittingsjaar ten dele kunnen worden behandeld, waarna nog vóór de vierjarige zittingsperiode van de Kamer geëindigd zou zijn, het resterende met het gehele

[p. 130]

tweede gedeelte zou kunnen volgen. Hoe dit alles thans moet gebeuren, nu de auctor intellectualis is komen te vallen en elke verdere toelichting zijnerzijds gemist moet worden, is een vraag waarop nog geen antwoord te geven valt.

Wel zal de Minister van Justitie, waar het reeds zover is, de behandeling niet willen afbreken en het ontwerp, dat de naam van Prof. Meijers voor altijd zal blijven dragen, toch aan de volksvertegenwoordiging willen voorleggen, maar welk lot zal het daar beschoren zijn? Toen de Tweede Kamer de vraagpunten behandelde was achter de regeringstafel naast Minister Donker als bijzonder raadadviseur Prof. Meijers gezeten en hij was het, aan wie de Minister telkens weer het woord liet. Maar wie daar ook de plaats van de overledene moge innemen, niemand onder de vele juristen die hem bij zijn arbeid ter zijde hebben gestaan, zal de taak die hem op de schouders was gelegd kunnen overnemen.

Een man van uitzonderlijke begaafdheid is met Prof. Meijers heengegaan, iemand die in alle eenvoud zijn weg door het leven ging, wars van elk eerbetoon, die zelfs de beloning afwees welke de regering hem voor de samenstelling van het nieuwe Burgerlijk Wetboek aanbood, een man met een buitengewoon scherpe juridische geest, welke hem onmiddellijk plaatste naast de grootsten die de Nederlandse rechtswetenschap sinds eeuwen heeft voortgebracht, naast Hugo de Groot, naast van Bijnkershoek, naast Huber en Voetius.

Eduard Maurits Meijers werd op 10 Januari 1880 in den Helder geboren. Zijn vader, officier van gezondheid bij de Marine, zegde echter al spoedig de dienst vaarwel en vestigde zich te Amsterdam. Daar heeft de toekomstige hoogleraar zijn jonge jaren doorgebracht en daar ging hij op 17-jarige leeftijd rechten studeren. Vier jaar later behaalde hij de meestertitel en nauwelijks 23 jaar oud, op 23 April 1903, promoveerde hij cum laude op een proefschrift over de dogmatische rechtswetenschap, een werk waarin hij de strijd aanbond tegen het dogmatisme hetwelk de Nederlandse juridische wetenschap dreigde te beinvloeden, en dat ook nu nog gaarne wordt geraadpleegd.

De jonge doctor vestigde zich aanvankelijk als advocaat te Amsterdam, als medewerker van Mr Caroli, maar in 1904 liet hij de praktijk voorlopig varen en verbond zich aan het Centraal Bureau voor Sociale Adviezen van Treub, aan de Vossiusstraat aldaar. Het was in die tijd, dat Meijers tevens begon te schrijven. In 1905 publiceerde hij in het tijdschrift ‘Themis’ een artikel over het collectieve arbeidscontract en de algemene

[p. *1]

Prof. Mr E.M. MEIJERS
10 Januari 1880-25 Juni 1954

[p. 131]

rechtsbeginselen, een artikel dat dadelijk de aandacht trok door het nieuwe licht waarin hij zijn onderwerp wist te plaatsen. Het zou nog door vele geschriften: handboeken, tijdschriftartikelen, annotaties bij de rechtspraak van de Hoge Raad e.d. worden gevolgd. De lijst van zijn publicaties welke, nu twintig jaar geleden, werd opgemaakt omvatte al 69 pagina's. Het zouden er thans zeker 100 zijn geweest.

Toen in 1910 te Leiden een nieuwe leerstoel voor burgerlijk recht werd ingesteld, was het de jonge Meijers op wie de keuze viel en 40 jaar lang - met een gedwongen onderbreking tijdens de oorlog helaas - is hij de Leidse universiteit trouw gebleven. Zijn inaugurele rede, op 2 November 1910 uitgesproken, handelde over de taak der rechtswetenschap ten aanzien van de vrije rechtspraak. ‘Het is,’ zo zeide hij daarin, ‘de taak der rechtswetenschap tusschen de eischen van ons rechtsgevoel en de overige rechtsbelangen harmonie te brengen.’ Deze overweging moet den rechtskundige een leidraad zijn. Hij moet het gewicht leren kennen, dat hij ‘aan de verschillende tegenstrijdige belangen der menschen en der menschelijke samenleving moet toekennen’ en hiertoe moet hij uit zijn studeercel kunnen treden. Hij ‘plaatse zich niet buiten, maar in het maatschappelijk leven,’ waar hij de samengaande en tegenstrijdige belangen kan gaan onderscheiden en voeling kan houden met het ‘rechtsbewustzijn’, gelijk het opwelt en tintelt. Het tot stand brengen van de vereiste harmonie daartussen ‘wordt vergemakkelijkt, doordat ons rechtsgevoel steeds beïnvloed wordt door hetgeen de belangen der individuen en het belang der maatschappij vorderen.’

De strekking is duidelijk: de wet doorgronden wilde hij èn het rechtsleven van individu en samenleving, de stem ook beluisteren van de rechtsgeschiedenis. ‘Temperament en ervaring’, zo besluit de rede, ‘zij zijn voor den waren rechtsgeleerde een onmisbare aanvulling van iedere wetenschappelijke kennis’. Hij heeft dit veertig jaar lang zijn studenten voorgehouden en menig jurist heeft daarin richting gevonden voor zijn verdere leven.

In 1926 werd Prof. Meijers rector magnificus. Wie zijn diësrede van dat jaar, over de betekenis der burgerlijke wet in de huidige samenleving, vergelijkt met die welke hij bij zijn intrede uitsprak vindt verschillen, zonder dat men overigens van tegenstrijdige opvattingen zou kunnen spreken. Zocht de spreker in de eerste vooral de vrijheid, in de latere is er iets van terugkeer naar veiliger oorden. Zijn conclusie luidt dan ‘dat de krachten die in den mensch en in de moderne maatschappij werk-

[p. 132]

zaam zijn, steeds meer de wet tot het hoofdbestanddeel van het burgerlijk recht blijken te maken,’ hetgeen ‘het voor den staat tot een duren plicht maakt te zorgen, dat het wettelijk recht op de hoogte van zijn tijd blijft’. En hij eindigt met deze woorden: ‘De rechtswetenschap blijft dit op andere wetenschappen voor hebben, dat zij zich bezig houdt met datgene, wat den mensch in zijn hoogere aspiraties het naaste staat: de gerechtigheid. De onvolkomenheid zijner kennis mag den jurist niet ontmoedigen; zij doet slechts het echt menschelijke karakter zijner wetenschap duidelijker uitkomen. En ook in dit onvolkomene voelt een goed jurist door alles heen de goddelijke vlam der gerechtigheid. Wie niet een vonk van die vlam in zich zelf draagt, die kan misschien een kundig wetskenner, een geducht practizijn worden, maar nooit een waardig dienaar des rechts’. Twintig jaar later werd de spreker geroepen om de hier geuite gedachten te verwezenlijken.

Vijfjaar daarvan heeft hij onder de voor hem en de zijnen steeds zwaarder wordende druk van de Duitse bezetter geleefd, maar noch zijn verbanning uit Leiden, noch zijn verblijf in Westerbork en Theresiënstadt, hebben hem verhinderd te werken. De magistrale Algemene Begrippen van het Burgerlijk Recht, die in 1948 het licht zagen, zijn grotendeels daar geschreven. ‘Met uitzondering van de twee laatste hoofdstukken’, zo zegt Prof. Meijers lakoniek in zijn Voorwoord, ‘is dit boek geschreven in een tijd, toen mij geen enkel rechtsgeleerd werk ter beschikking stond. In de vrijheid teruggekeerd, heb ik slechts de verwijzingen naar wetsartikelen en rechterlijke uitspraken gecontroleerd en aangevuld. Voor het overige heb ik het boek gelaten zoals het was. Dit ter verklaring - niet ter verontschuldiging - van het feit, dat iedere literatuuropgave bij de verschillende onderwerpen ontbreekt.’

Ongebogen kwam hij in 1945 in Leiden terug om zijn arbeid te hervatten, alsof hij deze de dag tevoren had neergelegd.

Thans heeft Prof. Meijers zijn werk voorgoed moeten overlaten. Mogen de juristen in Nederland erin slagen het te voltooien. Al was het slechts ter ere van hem, aan wie zij allen, zonder uitzondering, zo ontzaglijk veel te danken hebben.