De Gids. Jaargang 117

[p. 61]

Clara Eggink
Kroniek van het proza

De schrijver en zijn onderwerp

Naar aanleiding van Paranoia van w.f. hermans

Waar haalt de romanschrijver zijn onderwerp vandaan? Hiertoe staan hem twee bronnen ten dienste. De ene bron is de wereld om hem heen, of althans dat gedeelte van de wereld dat hij overzien kan. Het staat hem vrij een wereld te kiezen in het heden of zich te verplaatsen in het verleden. Indien hij het laatste doet, dan zal dit gewoonlijk toch neerkomen op het, zichtbaar of niet zichtbaar, trekken van een parallel tussen dat verleden en het heden. De tweede bron van de romanschrijver is de verbeelding. De romanschrijver die hieruit put ‘casts a cold eye on life on death’ en creëert een eigen wereld, waarin hij zich vrijer kan bewegen dan in de realiteit. Deze tweede groep heeft het in zekeren zin gemakkelijker dan de eerste, daar zij die tot deze groep behoren eigenlijk alleen het risico lopen van niet begrepen te worden. Niemand zal hen aanvallen op morele, sociale, religieuze of andere niet-literaire gronden. Hun door hen zelf gecreëerde wereld houdt de lezer als het ware op een afstand. De lezer zal aanvaarden of niet aanvaarden, al naar gelang zijn vermogen om de schrijver in zijn fantaisie te volgen, doch hij zal niet oordelen. Bij een zodanige roman voelt hij zich niet persoonlijk betrokken.

Doch de schrijvers van de eerste groep hebben het moeilijker. Zij toch kiezen hun stof uit de wereld om zich heen en aangezien deze wereld ook de wereld van hun tijdgenoten is, vinden deze laatsten al gauw dat zij hun oordeel over diezelfde wereld tegenover dat van de schrijver kunnen stellen. Daarbij vergeten zij te erkennen, dat de reactie van de auteur op de wereld gewoonlijk, hoewel instinctief, sneller en meer lucide pleegt te zijn.

[p. 62]

De gemiddelde mens leeft bij zijn zekerheden. Deze zekerheden zijn hem als het ware een erfstuk, van de ene generatie op de andere met een lichte variatie doorgegeven. De grootheid van de variant zal van de tijdsomstandigheden afhangen.

Hoewel die variant over de afgelopen twintig jaar, die de periode vormen van het nazisme en de tweede wereldoorlog, groot moet zijn, hangt het grootste deel van de mensheid bewust nog in de tijd van de romantiek, ofschoon men wel kan aannemen dat onbewust de onrust toeneemt. Daar echter die onrust nog geen bewustwording is, zal het werk van de intellectuele schrijver, die aan de bewustwording wel toe is, die ‘van zijn tijd’ is wat ten opzichte van de anderen wil zeggen ‘zijn tijd voor is,’ met verzet ontvangen worden. Curieus is, dat dit verzet gewoonlijk valt te constateren in een verzet tegen bijkomstigheden, tegen z.g. beledigende taal, tegen onwelvoeglijkheid en dergelijke en nimmer tegen de hoofdzaak, tegen de werkelijke grond van het aangevallen werk. Men kan hier de conclusie uit trekken, dat de lezer inderdaad aan het volledige bevatten van wat gegeven wordt, nog niet toe is, doch wel gegrepen wordt in zijn vage onrust.

Een schrijver wien een dergelijk lot beschoren is, is W.F. Hermans. Hermans is de Nederlandse prozaïst, die de hedendaagse wereld ziet als een absurdheid, waarin geen maatstaven meer zijn en het enige wat hij breed uitmeet is die absurdheid zelve. Daardoor is zijn aandacht gericht op extreme situaties, op geweld, op de mens die in de chaos zijn ziel verloren heeft. Deze houding treft men ook aan onder de hedendaagse schrijvers in het buitenland, in Frankrijk (Sartre, Camus) in Amerika (Faulkner, Caldwell) en in zekeren zin ook bij Kafka, ofschoon diens reacties enigszins anders zijn. Het is een merkwaardige bezigheid na te gaan waar deze occupatie met het leven op de uiterst voorstelbare grenzen van ellende zijn grond vindt. En voor wie zich hiermede bezig houdt, zal het duidelijk zijn dat de levenshouding, die de zo juist genoemde schrijvers tot grondidee van hun werk gemaakt hebben, zeer zeker niet zinloos is.

De hedendaagse tijd staat in het teken van de mediocriteit en van de overmachtige menigte. Aangezien men het woord democratie tegenwoordig nog slechts in politieke zin kan gebruiken, loop ik wel gevaar van totalitaire sympathieën verdacht te worden wanneer ik zal wijzen op gevolgen die zijn voortgevloeid uit het begrip democratie in de letterlijke zin van het woord. Nadat zij die de idealen van de democratie uitgedragen hebben, ten grave zijn gedaald, zijn deze idealen - dus

[p. 63]

eveneens een erfenis met wijzigingen - in handen gekomen van de opvolgers van hen, die deze idealen als een weldaad geschonken zijn, of althans in handen van hen die zich van de leiding meester gemaakt hebben. Middelmatig van geest, middelmatig van aanleg, middelmatig van doelstelling heeft deze leiding de middelmatigen aangevoerd tot een geestelijk verzet tegen alles wat boven henzelf uitstak, indien dit uitstekende niet zorgde zich snel aan te passen aan de middelmatigheid. Amerika is daarvan het goede voorbeeld en de Amerikaanse schrijver, die de innerlijke steun mist van het besef dat het toch eens anders is geweest - Europa heeft nog steeds een geestelijke traditie tot ruggegraat, een traditie die men, zo men wil, een ‘legende’ kan noemen - voelt zich meer dan anderen, zonder aandacht voorbijgelopen door de haastige zakenman. Zijn lot is eenzaamheid, frustratie en haat met de psychologische gevolgen: schuldgevoel, verzet en geweld.

De Europese intellectueel kent een dergelijk gevoel, beter, herkent dit gevoel als gevolg van het verlies van zijn geestelijke idealen. Het is niet te verwonderen, dat de Europese schrijver zich niet thuisvoelt in een wereld, die schreeuwend en ruzieënd, langs hem heen loopt naar het televisietoestel om zich daar te vergapen aan inane sportgevechten en mogelijk binnenkort aan atoomproeven. Hij kan niet anders dan zich terzijde geschoven voelen, niet aangehoord door de brullende kudde. Mogelijk heeft hij wel een visioen en ziet hoe de mens binnen niet al te lange tijd niet meer zal kunnen spreken en lezen, alleen nog kijken en geluiden maken. Snel reagerend als hij doet, ziet hij de wetenschap, in de negentiende eeuw hoog vereerd, als de vijand voor zich en de mensheid. Het is tussen twee haakjes wel merkwaardig dat zelfs in de strips de vertegenwoordiger van de wetenschap als de kwade pier wordt beschouwd; zie professor Sickbock in de Tom Poes-verhalen.

Losmaken van de menigte kan hij zich ook niet meer. Eensdeels heeft hij dat zelf op zijn geweten door slachtoffer te zijn geworden van de gemeenschapsleuze en het afbreken van de befaamde ivoren torens, anderszijds is de maatschappelijke constellatie daar schuldig aan. Hij kan zich niet afzonderen in een huis - woningnood -, hij kan niet wonen waar hij wil en zijn geld niet besteden waar hij wil - deviezen - overal stoot hij zoals iedereen - maar in zijn luciditeit ziet hij het symbool - tegen een muur van verordeningen, papieren, ambtenaren. Overal vervolgt hem het geschetter van de radio, het gebrul van motoren, het lawaai dat de tot niets gereduceerde aan-de-lopende-band-werker nodig heeft om de leegte in zijn innerlijk te vullen.

[p. 64]

Is het dus een wonder dat de schrijver, die niet behoort tot de groep der afzijdigen, dit absurde universum met zijn absurde bewoners waarin hij als een molecule botst, bewust of onbewust gaat vergelijken met de instelling, die tussen '33 en '45 de gedachten en de kwade dromen van ieder weldenkend mens vervuld heeft; het concentratiekamp? Dat hij zijn situatie voelt als een gevangenschap in en met de menigte, waar hij zelfs geen eigen cel heeft? Moet het iemand verbazen dat hij, zo denkende, zijn medemensen gaat haten en dat uit deze haat het schuldgevoel voortkomt? Het schuldgevoel, dat naar wij weten een van de grote drijfveren van het geweld is.

Wie de moeite neemt het werk van Hermans te overzien, zal inderdaad tot het inzicht komen dat revolte en wraak de voornaamste drijfveren daarin zijn. Alle extreme situaties die hij bedenkt, de gruwelen, de weerwraak van de gemartelde, alles wijst op de haat tegen de hedendaagse wereld, die de intellectuele kunstenaar ieder houvast, ieder ideaal hetzij van religie, wetenschap, heldenverering ofnationalisme ontnomen heeft.

Het zou te ver voeren om deze theorie aan Hermans' totale oeuvre te toetsen, doch wie zich de roman ‘Ik heb altijd gelijk’ herinnert, zal deze zien als een beeld van wraak en verzet. De jonge man, die uit Indonesië terugkeert, waar hij voor een verloren zaak gevochten heeft, keert zich met zijn volle haat tegen de middelmatigen - in casu de burgerij. Hij besteelt hen, hij bedriegt en gebruikt de vrouw, hij viert zijn rancune bot op zijn ouders. Deze ouders vormen duidelijk het symbool van de vorige generatie, die hem en de zijnen miskend heeft en misleid, die hem van zijn vrijheid heeft beroofd, zo zelfs dat hij voor zijn lichamelijke functies van hen afhankelijk moest zijn - de jongen die geen dubbeltje krijgt om zijn behoeften te gaan doen. Gevangen in het net van de in zijn ogen steeds afzichtelijker wordende maatschappij grauwt en snauwt Lodewijk en bijt van zich af als een woest gemaakte hond.

Het is duidelijk dat de schrijver in de bundel ‘Paranoia’ meer afstand genomen heeft. De grondmotieven zijn nog wel dezelfde, doch de niet verwerkte ervaringssporen zijn verdwenen. De situaties zijn fantastischer geworden, het zelfverweer en de gewelddadigheid angstwekkender doch minder reëel. Nog steeds zijn zijn sujetten gevangenen, terugmartelende gemartelden, de revolte is nog in volle gang, doch de situaties zijn niet meer zo dat men een ogenblik zou kunnen denken met realisme te doen te hebben. De man, die men een afschuwelijke poets gebakken heeft en die nu met door zijn oor wegstromende hersens in het ziekenhuis ligt, het meisje Annie de Koning, vastgeklemd tegen de muur ‘om iets

[p. 65]

dat zij onmogelijk kon hebben misdreven’; het zijn de eenzamen, die gemarteld worden door de menigte daar zij het Woord niet weten en zich niet aan kunnen sluiten. Daar is Arnold Cleever uit ‘Paranoia,’ belaagd door de huiseigenaar, die op ieder uur zijn kamer kan binnendringen ondanks ‘de zeven veiligheidssloten,’ de van zijn vrijheid beroofde, die een afschuwelijke wraak neemt op de vrouw Anna en in zijn waandenkbeeld van de gedwongen keuze tussen het huis dat verbouwd moet worden en het interneringskamp, vlucht in de dood.

In ‘Het Behouden Huis’ zoekt de verzetstrijder zich enige tijd veilig te stellen - terug te keren tot de wereld van vóór het geweld - in een verlaten huis in een gebombardeerde stad. Als de Duitsers een ogenblik terugkomen weet hij zich door list te handhaven en beschermt zodoende de oude man die hij in een afgesloten kamer vol aquariums gevonden heeft. Aan het slot verwoesten de partisanen het huis en de verzetstrijder ‘keek het huis diep in de doodzieke keel.’ De oude wereld is gevallen.

Wetenschap en politiek die hand in hand complotteren tegen de vrijheid is het motief van ‘Glas.’ In een onmenselijk sanatorium worden bijna dode, totaal verminkte oorlogsslachtoffers door de zeer ver gevorderde medische kennis, opgedaan in de concentratiekampen, kunstmatig in leven gehouden. Onder hen bevindt zich de verschroeide romp van de Führer en om deze bijna dode intrigeren fascisten, communisten en katholieken.

Het vierde verhaal wijkt in zoverre van de vorige af, dat het absurde er de voornaamste rol in speelt en kennelijk niet anders dan als demonstratie van absurditeit is te boek gesteld. Dit is het enige verhaal dat enigermate het recht geeft de vergelijking met Kafka te trekken. Kafka toch is de schrijver die een absurde wereld in symbolen uitgebeeld heeft, doch zonder in opstand te komen. Behalve in dit verhaal, dat overigens zwak is, is Hermans in de eerste plaats de revolterende, de zich verzettende. Zijn hele toon, zijn uitdagende gruwelen, zijn zich met alle toelaatbare en niet toelaatbare middelen verdedigende sujetten, tonen het. Tegenover deze verbeten opstandeling is Kafka een zachtmoedige wijze, hoewel een zekere overeenkomst tussen de symboliek van de beide schrijvers niet te ontkennen valt. Het is voorzeker geen opgewekt beeld, dit Ecce Homo van Hermans, doch het lijkt mij van kortzichtigheid getuigen deze schrijver voor een kankerende mopperaar te schelden. Zijn onderwerp, de kernidee van zijn werk, is werkelijk niet uit de lucht gegrepen of het resultaat van een verzuurde geaardheid. Daarvoor draagt het te veel de sporen van de vernielzucht, die de neerslag kan zijn van een diepe ellende.