De Gids. Jaargang 117

[p. 122]

Harry Mulisch
Bevrijd van de bevrijding

De 17-jarige jongen met verwoede aspiraties in de richting der biochemie, de notoire spijbelaar en heidense oproerkraaier, die wegens wangedrag en verregaande luiheid door het christelijk lyceum was uitgestoten, wist nauwelijks waarom hij danste en schreeuwde op 5 mei 1945, de dag der bevrijding van de duitsers. Ongetwijfeld het meest om het vooruitzicht van sigaretten, jazz en de engelse taal. De avond tevoren was hij voor het eerst door zenuwachtige duitsers onder vuur genomen, omdat hij na spertijd op straat liep, de geruchten over kapitulatie achterna. Verder was de oorlog, die hij onderging, wel uiterst ongemakkelijk maar naar verhouding alleszins dragelijk geweest. Bepaalde huiselijke omstandigheden, waarvan hij de dubbele bodem pas later tot zijn schrik besefte, brachten een aanzienlijke veiligheid met zich mee, en bovendien behoorde hij tot de uitverkoren groep der halfjoden. Als zodanig bezat hij de ‘gele kaart’, die meer beveiligde dan tien pistolen. Voor hem geen ster en gaskamer, zoals voor zijn joodse familieleden van moederskant, maar evenmin gevaar voor tewerkstelling in duitse fabrieken, zoals voor de ‘ariërs’, want al met al was hij toch een onbetrouwbaar individu. Hij was naar beide kanten gedekt; was er razzia, hij hoefde zijn kaart maar te tonen en hij werd doorgelaten als een verrader. Maar vooral was hij erg jong; hij prikte vlaggetjes op kaarten, ging bijna dagelijks naar de ontelbare fuifjes en bekwaamde zich bij kaarslicht in de chemie.

Pas later, na de oorlog, begon hij te begrijpen wat die oorlog was geweest, wat de bevrijding was geweest, en wat fascisme is. Alles kwam pas later. In de oorlog was hij blij wanneer hij 's nachts een bommenwerper hoorde, - nu is hij bang, ofschoon hij weet dat het het lijntoestel uit Amerika is....

Het is niet de bedoeling om hier psychologische of sociologische beschouwingen over het fascisme op touw te zetten: laat ons vaststellen, dat het de grootste smeerlapperij is waartoe de mens in staat is. Het is de schuld en de dood. Ik ben bereid om vandaag nog (juist vandaag!) ieder gewenst aantal nazi's eigenhandig om zeep te brengen. Praat mij niet van ‘gelijkwaardige methoden’! Ik ben gerechtigd om zo te spreken omdat ik scherp oplet en de fascist ieder uur van de dag in mijzelf dood. Hij is nog lang niet dood: in mij niet en om mij heen niet, - integendeel. Hij maakt het best, het gaat hem voor de wind.

Gisteren, 3 februari 1954, is de officiële herdenking van de 5de mei door een nederlandse regering geannuleerd. De grote rol hierbij is natuurlijk gespeeld door uiterst twijfelachtige zaken, zoals de duitser Adenauer en de E.D.G. (‘Met Duitsland voor een vrij Europa’), benevens de export naar Duitsland, - met op de achtergrond: het land der onbegrensde en steeds verdachter mogelijkheden. De officiële argumenten der regering maken een vrij onhygiënische indruk.

Het wordt steeds duidelijker: vor wie nach zijn wij bezet door het fascisme. Dat ons leven thans geen onmiddellijk gevaar (?) meer loopt,⁺

+ Dr G.J. Krediet medicus † 18 Februari 1945

[p. 123]

daarop ligt de klemtoon in deze affaire niet. In het feest van de 5de mei bedoelden wij de bevrijding van het fascisme te vieren, zoals het gestalte had aangenomen in de duitsers, - een alleszins illusionnair feest dus.... maar een zeer noodzakelijk en zinvol feest! De 5de mei dachten wij aan de bevrijding van de schuld en zijn maat, de dood. Schuld van de duitsers? Schuld van de mens? Geen probleem zo wijd als dat van de schuld. Het strekt zich uit van de determinist, die de schuld ontkent en alles herleidt tot faktoren buíten de smeerlap, zoals erfelijkheid en milieu - tot het religieuze inzicht, dat iedereen schuldig is voor allen. Dostojewsky wist zelfs nog verder te gaan - zoals hij altijd nog verder wist te gaan - en schreef: ‘Iedereen is voor alles en iedereen schuldig, behalve voor zijn eigen zonden’. Dit is zuivere esoteriek, en meteen daarop laat hij dan ook vragen: ‘Hoe kunt u die gedachte in haar volle omvang bevatten?’

Maar het debat van vandaag ligt in de exoterische sfeer, en daarom mogen en moeten wij zulke esoterische waarheden verwaarlozen. Het hele lichaam van ‘de westerse mens’ mag dan verziekt zijn, de duitser was toch maar de zweer, en dit moeten wij uitdrukkelijk blijven vaststellen. De etter komt immers alweer onder de pleister vandaan. En in deze zelfde exoterische sfeer had de 5de mei als herdenking en feest een geweldige waarde en juistheid. Het protest tegen de tot in diepste achtergronden geïnkrimineerde diskriminatie der regering, tegen deze brooddronken overmoed, kan niet fel genoeg zijn.

Laat ons echter, na aan de plicht tot protest te hebben voldaan, trachten het standpunt der regering te begrijpen. Negen maal is de 5de mei gevierd, en het kan niemand zijn ontgaan dat er van jaar tot jaar meer de klad in kwam. Wat is de oorzaak? De oorzaak is, dat niemand of bijna niemand innerlijk van het fascisme is bevrijd; en het is nu eenmaal zo, dat de mensen geen nee tegen zichzelf kunnen zeggen, wanneer de christendommelijke staatsgodsdienst zich bepaalt tot (toestemmend) stilzwijgen. In feite heeft de regering dus niets anders gedaan dan het voltooien van de tendens, die in ons middenstandersvolk reeds aanwezig was. Daarmee deed zij wat er in een burgerlijke maatschappij van een regering wordt verwacht. Werd het bevrijdingsfeest inderdaad door heel het land met hartstochtelijke overtuiging gevierd, de regering zou nooit gedurfd hebben wat zij nu gedaan heeft. Dat zij, genoemde tendens waarnemende, tenslotte haar ekonomische en militaire belangen liet prevaleren boven een halfzachte feestdag, kan niemand haar als regering kwalijk nemen.... wel de regeerders!

Want zij maakten gebruik van een aan het fascisme geparenteerde tendens, daarmee als mens nog weer meer verzinkend in de kompromitterende tragiek van het kompromis, die zij kozen toen zij politikus werden. Van dag tot dag verpulvert hun ‘menselijke waardigheid’ op het wrijfvlak tussen individu en ambt, tussen bloed en schema. Wij hebben regeerders nodig, en wij kiezen ze, maar tevens zijn wij verplicht hen te verachten. Het kiezen van een regering heeft veel weg van een nationale offerande, - maar niet te veel medelijden! Toen zij de politiek kozen, kozen zij de verachting.

Dan is er tenslotte de verbazende figuur, die de regering heeft laten ontstaan door de bevrijdingsdag te koppelen aan de verjaardag van koningin Juliana. Dit getuigt wel van verregaande onnadenkendheid - om het zo maar te noemen. Uitdrukking van de verbondenheid tussen koningshuis⁺

+ A.G. Dijkstra ambtenaar † 21 Februari 1945

[p. 124]

en het onderdrukte volk, dat is hier de bedriegelijke leus. Afgezien van het feit, dat koningin Juliana pas ná de oorlog koningin werd, en haar verjaardag pas ná de oorlog koninginnedag, moet het toch voor een ieder duidelijk zijn dat deze samenkoppeling beide feesten bastaardeert, - zij zijn van een totaal verschillende orde. Er zijn, met alle respekt, duizend koninginnen - doch er is maar één bevrijding van de smeerlapperij in de mens. Afgezien verder van het feit, dat het ‘bevrijdingsfeest’ nu uitermate is vertroebeld (niet alleen voor a-royalisten, - die overigens toch óók bezet zijn geweest, zich óók verzet hebben, en dus óók rechten hebben), vraagt men zich af: wat zal er gebeuren wanneer deze koningin eens gestorven zal zijn en men haar verjaardag niet meer viert?

Het is duidelijk. Over een generatie zal ook de laatste rest van een bevrijdingsfeest zijn verdwenen.

Misschien bestaat er een kleine kans op een andere ontwikkeling. Een regering kan tenslotte alleen beslissen over een vrije dag en officiële poespas, niet over een feest. Een feest kan niet van bovenaf gedekreteerd worden, het groeit van onderop. Op de 5de december heeft niemand vrij, en toch is het 's avonds feest. Welke regering, behalve een fascistische, kan beletten dat ook op de 5de mei een ‘heerlijk avondje’ wordt gevierd?

In verband met het bovenstaande heb ik niet veel verwachting dat het zo zal gebeuren, of althans zal blíjven gebeuren. Verwondert het iemand? Deze generaties zijn diep aangevreten door het bederf: wij allen stuiten er op, als wij maar diep genoeg durven te graven, - zo heel erg diep is trouwens niet nodig. In een wereld waarin duitsers konden doen wat zij deden, kan geen bevrijdingsdag bestaan. De meesten hebben hen immers alweer vergeven. Maar wie vergeeft, die zal vergeven worden, - d.w.z. vergiftigd.

Eens zal de mens het feest van zijn bevrijding vieren, geloof ik. Thans is de smeerlapperij nog voluit onder ons.⁺

+ J. van Elk melkslijter † 25 Februari 1945