De Gids. Jaargang 117

[p. 340]

Maps Valk
Le ridicule

Tijdens mijn studententijd kwam ik in aanraking met Elise, de dochter van één van onze professoren.

Door de een of andere geringe, niet meer te achterhalen aanleiding kwamen wij met elkaar in contact. Een contact, dat Elise blijkbaar aantrok, want ze zocht mij nadien regelmatig op.

Hoewel ik in het begin onze omgang voornamelijk benutte vanwege Elises meerdere kennis en ervaring - ze was aanmerkelijk ouder dan ik - ontstond vanzelf in mij een waardering voor haar. Voor het samenstel van haar beheerst optreden, haar overwogen reageren en haar levendige intelligentie, een temperament, dat ik vrij gauw voorbijzag, maar dat ik in dit geval met interesse naast mij meemaakte en waar ik bewondering voor kreeg, tot er langzamerhand tussen Elise en mij een vaste vriendschap ontstond. Elise kwam dikwijls bij me op mijn kamer. We gingen veel samen uit en naar buiten. We werkten samen voor zover dat kon. Zij lachte om mij en ik luisterde naar Elise, ook als ik het niet met haar eens was.

En Elise bracht mij in het professorenhuis.

Dat huis lag in een breede, zonnige straat met aan weerszijde korte bomen, die drie weken van de zomer een overdadige, rose-rode bloesem gaven en verder met veel bewegelijk blad de hele dag hun kruinen schudden. De straat was stil. Zo gauw er een voertuig binnenreed leek het geluid gedempt te worden. De auto's stopten geruisloos, de karren minderden hun lawaai. De stenen van de straat waren klein, geel en warm, de stoep lag donkerblauw en recht langs de huizen.

En de huizen waren groot, en niet té groot. Ze zagen er deftig uit, maar niet stijf. Ze waren goed gebouwd met veel ramen en ruimte en ruimte-teover. Het waren huizen, waarin men zich kon bewegen, waarin een heel gezin kon leven en waar ieder zijn eigen leven kon hebben.

In zo'n straat wonen dikwijls de professoren.

[p. 341]

Het huis van Elise's vader, waar hij woonde met zijn dochter, een zoon die bijna afgestudeerd was en een bejaarde, krasse dienstbode, ademde een evenwichtige sfeer en een rustige behagelijkheid. Er waren daar mooie en bijzonder mooie dingen en er waren ook dingen, die niet mooi waren. Men volgde er een lijn van orde en zindelijkheid en in de loop van de dag kwamen de gewone slordigheden voor van een vergeten boodschap, gemorst water, gebrek aan potloden.

Men was als regel vriendelijk tegen elkaar, want ieders zin was zo, maar zonder overgang - en ook zonder iets van die algemene vriendelijkheid te breken - kon men uitvallen. Bijvoorbeeld als Else de microscoop van haar broer gebruikt had, als de professor zijn aantekeningen niet op tijd terug kreeg van zijn zoon, als Elise uitgleed over het gladde parket. En de dienstbode voer uit tegen de luie tuinman. Deze dingen vielen in dit gezin prettig als een zomerregen op een warme dag.

Ik raakte ingeburgerd bij deze mensen en leerde ze kennen in hun rustige orde en mèt hun hevige intelligentie, hun intellectuele kracht, hun gemak van beschaving en hun eigen evenwicht.

Ik liep door hun huis en door hun kamers. Ik zocht er Elise en werd geroepen door haar broer. Ik liep de keuken in om een glas water en bracht de professor zijn koffie. De professor had in zijn werkkamer een collectie geraniums en liet me die zien. We bekeken een verkleurde bloem of een nieuwe variant, een zeldzaam exemplaar uit het Zuiden met donkerpaarse bloemen en die ene geranium, die nauwelijks en maar armetierig bloeide, maar die reusachtig groot, dons blad had, dat de hele vensterbank overgeurde.

En de dienstbode accepteerde me en zette bij het tafeldekken ongevraagd een bord bij voor mij en keek verbaasd als ik er niet was.

En toen ontdekte ik ineens, dat dit gezin bestond uit de vader met zijn zoon en zijn dochter en hun dienstbode, zonder moeder, zonder echtgenote. Ik ontdekte het met schrik, want het was me nooit opgevallen, dat de vrouw en moeder hier niet was.

Dit gezin was harmonisch en gelukkig zonder moeder. De professor leefde met plezier en interesse zonder zijn vrouw. De kinderen waren volwassen en gingen vrij hun gang en gingen om met hun vader en misten geen moeder. De dienstbode deed het huishouden snel en ordelijk en begreep wat ieder wenste. Ze was de dienstbode, maar trad zelfstandig op en dacht zelfstandig en handhaafde het tempo van dit gezin, zoals de vrouw des huizes dat doet, die zij niet boven zich had.

Hier ontbrak de vrouw en moeder en dit gezin was toch compleet.

[p. 342]

Was Elises moeder misschien gestorven toen Elise nog heel klein was? Maar zelfs dan wordt een moeder toch wel eens genoemd in een gesprek? In zo'n verre, vage herinnering, dat er slechts liefelijke lijnen rondom het beeld overblijven zonder verdriet. Alsof er in die tijd alleen maar een jonge, gelukkige wereld bestaan had, waarin de moeder was achtergebleven en waaruit de anderen waren weggetrokken.

Was ik nog te kort bij deze mensen om zo'n gesprek mee te maken? Maar er waren ook geen foto's van een jonge moeder met jonge kinderen. Geen enkel verbleekt, onduidelijk portretje stond er op Elise's kamer van haar moeder met haar. En bij Elise's broer hing een grote foto van de vader aan de wand. Alleen de vader, niet en nergens de moeder.

Ik zocht in mijn gedachte de kamer van de professor af. Of bij hem een bewuste herinnering aan zijn vrouw geplaatst was. Maar hij had alleen vele papieren op zijn breed bureau en langs de vensterbanken reiden zich de zeldzame geraniums. Op een kast stond een foto van Elise, als klein meisje, en één van nu, mooi en lief.

Was de vrouw dan vrij kort geleden gestorven en was het verdriet er om nog zo erg, dat men geen beeld van het verlorene kon verdragen? Maar in dit gezin was geen verdriet. Er was geen smartelijke, open plek tussen deze drie mensen en hun dienstbode. Er was geen mijmering van de kinderen over hun moeder, er was geen leegte naast de man.

Waren de ouders gescheiden?

Hadden de kinderen zich met hun vader tegen de moeder verbonden? Hadden ze zich gedrieën opgesteld tegen haar en weerden ze uitdrukkelijk haar beeltenis?

Ook dit kon het niet zijn, want er was in dit gezin niet dat opengeslagen gat, dat de haat maakt na een echtscheiding. Er was niet de donkerte van een verwoest stuk leven tussen deze mensen.

Zou misschien de echtscheiding jaren terug gebeurd zijn, haast weg uit de herinnering van de kinderen en overwonnen door de professor?

Dan nog blijft in een gezin de breuklijn zichtbaar. Het verdriet, de minachting, de wanhoop, de laatste liefde, het pogen tot behoud, de hele, jammerlijke strijd, die elk voor zich heeft, geeft het geheel voor altijd een merk en dit is soms plotseling duidelijk te zien. Zoals een al te hoge vloed de kustlijn wijzigt. En daar went men aan en men vergeet haast het oude verloop van het strand, maar altijd komen er keren, dat men een vreemde plek ontmoet en verwonderd en geschrokken er voor stil staat.

Hier was de moeder niet lang of kort geleden gestorven. Maar hier was

[p. 343]

ook niet de bres in de muur van het huisgezin, die het weggaan van een ouder achter laat.

Hier was een gaaf samen leven zonder probleem. Hier mankeerde niemand. Het verschijnsel intrigeerde mij niet noch vervulde mij, omdat het geen van de betrokkenen iets aandeed, maar de merkwaardigheid ervan bleef in mijn gedachten.

Tot op een keer na college één van de meisjes met me mee liep en de straat van Elise's huis in slaande tegen mij zei: ‘Wat erg, hè, die moeder van Elise.’

‘Erg?’ vroeg ik. ‘Wat is er dan gebeurd?’

‘Weet jij dat niet? Jij gaat zoveel met Elise om. Je komt dagelijks bij de professor. Hebben ze het nooit verteld? Twee jaar geleden is Elise's moeder weggelopen. Met een man in parapluies.

Ik geloof, dat ik hierop mijn pas inhield en even mijn ogen sloot. Het kan ook zijn, dat ik toch - beheerst - doorliep en voor mij uit keek. Maar in die tijd zag ik de smalle, gele stenen van de straat een ogenblik lachen. De boompjes schudden met hun dichte, groene pruikebollen. Over de geresigneerde gevels van de professoren-huizen gleed een glimlach van amusement.

Binnen in die huizen woonden de bij uitstek zelfstandige mensen. Geen mens is zo vooruitstrevend, zo vrij van geest als zij die wetenschappelijk denken.

Ze leven en spelen met weefselstructuur en stofdeling, ze rekenen met lichtjaren en aardlagen, onbewogen en hanteren onzichtbaar kleine eenheden, nauwkeurig.

En hun gedrag is van een zachte beschaafdheid en ze wensen stiptheid van gedachte en een stille orde om zich heen.

Hieruit is een professors-vrouw weggelopen, naast een man in parapluies. Een man, die een conjuctuur-zaakje dreef met een omzet afhankelijk van het weerbericht.

C'est le ridicule qui tue.

Dit voorval liet nergens sporen na.