De Gids. Jaargang 117

[p. 291]

Clara Eggink
Kroniek van het Nederlandse proza

Het goed recht van de Bekentenisroman

Het is niet om een nieuwe richting te signaleren, noch ook als kritiek, dat ik de aandacht wil vestigen op het verschijnen van verscheidene z.g. bekentenisromans binnen een kort tijdsbestek. Als schrijvers van deze soort van roman kan men de namen noemen van Adriaan van der Veen, Pierre Dubois, Jacoba van Velde, Ruth Zimmerman o.a. Hoewel het nog te bezien staat in hoeverre het werk van deze auteurs terecht de naam roman draagt, wil ik om geen verwarring te stichten deze betiteling toch aanhouden, daar de gewoonte een boek van een zekere omvang dat verhalend proza bevat, zo te noemen, nu eenmaal ingeburgerd is. Doch in verband met het standpunt dat ik in zal nemen, moet ik daar onmiddellijk aan toevoegen dat het mij totaal niet interesseert of een roman, althans een als zodanig aangekondigd boek, voldoet aan de ongeschreven wetten, die aan deze kunstvorm gesteld worden. Het onderzoek volgens de literaire warenwet laat ik met genoegen over aan de zure boekbesprekers, die bovendien onder de klacht ‘er verschijnt nooit meer iets goeds’ hun eigen gestorven belangstelling begraven hebben.

De waarde van het creatieve proza ligt voor mij niet in de overweging of de roman die ik in handen krijg een tijdsbeeld breed weerspiegelt, met de schrijver optredend als regisseur, dan wel of de auteur zijn persoonlijke probleem tot enige intrige heeft gekozen. Om twee uitersten tegenover elkaar te stellen; ik vind de roman Moskou van Theodor Plevier waarin met mensenmassa's en materiaalmassa's wordt gemanipuleerd alsof het individuen zijn, evenzeer een meesterlijk boek als Dubois' De Ontmoeting.

De bekentenisroman pleegt in de eerste persoon enkelvoud geschreven te worden, doch dit is er geen noodzakelijk kenmerk van. Somerset

[p. 292]

Maugham, de verhaler bij uitnemendheid bij wie de sporen autobiografie nauwelijks bekentenissen te noemen zijn, kiest deze vorm herhaaldelijk. Om dus geen verwarring te stichten wil ik niet spreken van de ik-roman, doch van de bekentenisroman waarmee ik dan bedoel de roman van het innerlijke avontuur, de ‘dadenloze’ roman van de daad die ‘denken’ heet, en die soms de neiging toont naar het essay over te hellen, althans naar het zuivere essay, dus niet naar het essay geschreven naar aanleiding van het werk van anderen.

Waarom men bezwaren heeft tegen deze romanvorm is mij een raadsel. Niets toch is zo interessant als de menselijke geest en zijn reacties op de diverse levensvormen en -verschijnselen. Om de oorzaak van die bezwaren te ontdekken zou men moeten trachten na te gaan waarom lezer en kritikus steeds weer blijk geven van een voorkeur voor de motorische roman, het verhaal waarin verschillende personen optreden die allen min of meer in de ontwikkeling van het thema betrokken zijn en uit wier confrontatie en lotgevallen men de bedoeling moet puren, die bij de schrijver heeft voorgezeten. Want geen enkele auteur die zichzelf respecteert, schrijft alleen maar om enige sujetten te laten handelen à propos de rien. Het blijkt steeds weer dat deze romanvorm de lezer beter geboeid houdt, maar de vraag blijft of dit geboeid zijn het gevolg is van de themabehandeling of van de opvolging van scènes, die men meer of minder nieuwsgierig bekijkt en met meer of minder vreugde herkent. Het lijkt mij daarom juist zijn voorkeur voor de handelingsroman eens te toetsen aan de hoeveelheid ‘escape’ die het lezen van een dergelijke roman oplevert, omdat de bekentenisroman daartoe weinig kans biedt maar de lezer integendeel confronteert met een mens die bezig is met de hartstochtelijkste van alle menselijke bezigheden: het reageren tot vermoeiens toe. Nu is er op zichzelf geen enkel bezwaar tegen deze jacht op ‘escape.’ Waar echter wel bezwaar tegen te maken valt is tegen het feit dat de aanhanger van de ‘brede’ roman zich het recht toekent zijn voorkeur om te stoken tot een verwijt aan het adres van de schrijvers die zich uiten in die andere vorm. Persoonlijk verdiep ik mij liever in de erotische problemen van Van der Veen, in Dubois' ascese en in Jacoba van Veldes moeder-kind situatie, dan in de revelerende beschrijving van de ontbijttafel van de familie Doorsnee. ‘De spontaneïteit der natuur’ moge in dit laatste tafreel weliswaar overmatig aanwezig zijn, doch zij laat mij in eerste en laatste instantie helaas steenkoud.

Eveneens opmerkelijk is het dat deze reeks van bekentenisromans juist in Nederland is verschenen. De neiging tot introspectie schijnt de

[p. 293]

Nederlandse auteur wel aangeboren te zijn, een tendentie waarvan ook de bijna ononderbroken bloei van de poëzie in dit land een bewijs vormt. De Nederlandse schrijver is blijkbaar geen creator van leven dat niet meer met een duidelijke wortelstok aan zijn schepper verbonden is gebleven, enkele uitzonderingen, Couperus b.v., daargelaten. Het is zelfs mogelijk een parallel te trekken tussen het ontstaan van een vers en het ontstaan van de bekentenisroman. De ene kunstvorm zowel als de andere toch is het resultaat van een chemisch proces in de eigen zielstoestand, een proces dat enige verwantschap vertoont met de dagdroom. Op het moment dat de ervaring zijn vorm krijgt, wordt de geheimzinnige stof waarvan niemand de oorsprong heeft kunnen aanduiden, toegevoegd en - zoals bij de dagdroom - ontstaan er een beeld of een aandoening (het is moeilijk hieraan een naam te geven), althans iets, dat een enkel ogenblik - het ogenblik van de conceptie - aan de wil van de kunstenaar ontsnapt, om daarna, niet zoals de dagdroom doet, te vervagen, maar onder de meest fervente wilsdrang tot kristallisatie te komen. Het creatieve moment is dus niet van de wil afhankelijk; iets dat eveneens het overwegen waard is voor hen die bepaalde kunstvormen, in casu de bekentenisroman, afkeuren.

Het verschil tussen dit procédé en de werkwijze der scheppers van de handelingsroman ligt m.i. hierin, dat deze komen tot een totale afsplitsing van hun figuren door het vermogen bepaalde aspecten van de eigen persoonlijkheid te projecteren in een ander wezen, ‘empathy’ zegt de Engelsman. Deze gave moet een overeenkomst vertonen met het talent van de grote toneelspelers. De heer A. is enige uren lang Caligula, doch terug in zijn kleedkamer is hij wederom de heer A. en ‘Madame Bovary, c'est moi,’ zei Flaubert.

Het is dus evident dat de bekentenisroman dicht bij het vers staat, hoewel er ook grote verschillen zijn aan te wijzen tussen de beide kunstvormen. Het vers toch is een uiterste kristallisatie van beleving, waarbij de schrijver zijn totale ervaring heeft samengeperst tot die laatste verdichting, het vers. Hieruit volgt dat het vers het communicatiemiddel is dat een maximum aan begrip en intuïtie eist van de lezer en het is dan ook niet te verwonderen, dat de dichtkunst de minste aanhangers heeft onder de lezers.

In zekere zin vergaat het de bekentenisromanschrijver als de dichter. Hij ondergaat een dergelijk proces of, zo men wil, hij past een dergelijk procédé toe. Mijn veronderstelling is dat hij door een grotere bewustwording van het proces der kristallisatie de behoefte heeft ook dit in zijn

[p. 294]

schepping te betrekken. Het belieft hem zijn beeld op te trekken over een breder vlak. Zijn werkwijze zal ook minder intuïtief zijn en het wilselement bewuster. Doch uiteindelijk bereikt hij hetzelfde doel: het ‘einmalige’ beeld van een strikt persoonlijke zaak.

Als men het probleem van de belevenis uit beschouwt, zou men kunnen zeggen dat de ondergrond van de bekentenisroman en het vers dezelfde is; en wel ervaring-bewustwording-kristallisatie. Dat de uiteindelijke vorm verschilt houd ik voor onverklaarbaar en dit verschil vraagt literair gesproken ook niet om verklaring, behalve natuurlijk voor hen die op niet-literaire gronden bezwaren hebben tegen de eenpersoonsroman en tegen het vers. Een bezwaar dat uiteindelijk tot dezelfde oorzaak is terug te brengen, namelijk het niet tot de kern geïnteresseerd zijn.

Een voorbeeld van verwantschap tussen de zojuist genoemde kunstvormen biedt het werk van Marnix Gijsen. Zijn beroemde vers ‘Met mijn erfoom in de bankkluis’ roept eenzelfde soort beeld of zo men wil, vorm van leven op, als zijn korte romans doen. Het verschil tussen ‘De Pharao die zijn graf bezoekt’ en zijn romanfiguren is, dat de pharao ontdaan blijft van de peripherie der dagelijksheid; de overeenkomst tussen beiden, dat deze de ‘ik’ nodig heeft om zich te manifesteren.

De moeilijkheden bij het schrijven van een bekentenisroman - het woord is en blijft ongelukkig, maar ik weet geen beter - vertonen geen of weinig overeenkomst met die waar de schrijver van de handelingsroman over struikelen kan. Bij de laatste toch verwacht men, dat men als het ware om de gestalten heen kan wandelen, terwijl de schrijver van de eerstgenoemde soort bij voorkeur geen driedimensionale gestalten moet invoeren. Zijn bijfiguren behoren de dienst van spiegel en klankbord te verrichten, ondergeschikt te zijn aan het thema waar alles om draait. Een tweede moeilijkheid is de lange adem. Waar de schrijver van de handelingsroman rustig kan adem scheppen bij tafrelen van het tweede plan, daar is de ander genoodzaakt zijn adem te verdelen - wederom als bij het vers - zodat er geen inzinking ontstaat. Niets is zo storend in de bekentenisroman als de opvullingen, die de gedachtenstroom onderbreken. Want het voornaamste waarvan deze schrijver zijn lezer moet overtuigen, dat is van de noodzaak, De geestelijke noodzaak, die even dwingend is als de lotsbeschikking van de Griekse tragedie.

* _* *

[p. 295]

De keuze van de schrijvers die ik naar aanleiding van dit artikel noem, heeft de willekeur van de tijd. Het gaat mij om het verschijnen van hun werk binnen een tijdsverloop van twee jaar. De romans het Wilde Feest en de novelle Alibi voor het Onvolkomen Hart van Van der Veen, Een Vinger op de Lippen en De Ontmoeting van Dubois, De grote Zaal van Jacoba van Velde en In Zand Geschreven van Ruth Zimmerman zijn typische bekentenisromans, met de kenmerken, die ik gepoogd heb onder woorden te brengen. Het zijn alle boeken waarin de schrijvers ‘een zeer persoonlijke zaak’ tot roman ‘figuur’ hebben verwerkt. Bij Van der Veen treft men het probleem van de erotiek in de verbizondering van het argeloos redenerende van de man tegenover het door het lot bepaalde handelen van de vrouw. Dubois, die in zijn tweede roman, De Ontmoeting, getoond heeft door de pij van de vijftiende eeuwse monnik alleen gehinderd te zijn geweest, is dank zij zijn grotere intelligentie en genuanceerdheid minder in woorden te vangen, waar het zijn probleemstelling betreft. Wie zijn probleem ziet als het probleem van de verkrampte intellectueel op zoek naar De Liefde, vergist zich, m.i. Ik lees in De Ontmoeting eerder het probleem van een hedendaagse asceet, die, na in zijn jonge jaren door traditie en paringsdrang op het verkeerde pad gebracht te zijn, in het werk van de vergeestelijkte laatbarokke schilder Guardi - zo stel ik mij hem tenminste voor, daar ik, behalve uit Dubois' beschouwing, deze schilder niet anders ken dan door enige reproducties - zijn wereldbeschouwing vindt uitgedrukt.

Jacoba van Velde zal het verwijt van de intellectuele probleemstelling wel nooit treffen en toch heeft zij evenzeer een bekentenisroman geschreven. Haar probleem ligt n.l. op een veel gemakkelijker te vatten terrein, want het wordt gevormd door de ouder-kind relatie en de menselijke eenzaamheid. Het is het levensverhaal van tallozen, waarbij een van die tallozen ‘Als Lazarus zijn wade rijt.’ Toch heeft zij dit probleem gemaakt tot ‘een strikt persoonlijke zaak’ doordat zij zich bij deze reeds honderden malen en van vele zijden bekeken kwestie los heeft gemaakt van het ‘gewoontedenken.’ Indien men haar eerlijkheid aanvaardt zal haar boek een groter publiek bereiken dan De Ontmoeting; wat echter niets zegt omtrent de kwaliteit van de beide boeken.

Nog een andere vorm van bekentenisroman is het debuut van Ruth Zimmerman. Zij heeft het gewaad van Germaine de Stael aangetrokken en zich daarmee verplaatst in de eeuw der bekentenissen, de achttiende - is de voorkeur voor deze eeuw bij Dubois en Zimmerman toeval? - Ongetwijfeld heeft dit boek veel te danken aan historische kennis, doch

[p. 296]

de grondslag van deze gefingeerde kroniek van een ongelukkige liefde moet een verwantschap zijn.

Mémoires en autobiografieën zijn steeds belangrijke bijdragen geweest tot de literatuur van een land. In de Nederlandse letterkunde komt deze vorm bijna niet voor. Men vindt er dus noch de totale onverhuldheid, noch een overvloed van handelingsromans. Het middenterrein schijnt het terrein van de Nederlandse auteur te zijn. Wat betreft het tekort aan autobiografieën, men behoeft dit niet te betreuren zolang de Nederlandse letterkunde beschikt over een aantal schrijvers, die in de lichte verhulling van de bekentenisroman, hun zielkundige avonturen te boek stellen. De hier genoemde auteurs - er zouden er meer te vermelden zijn - bewijzen met hun werk het bestaansrecht van de door hen gekozen vorm, die mogelijk minder gelegenheid biedt tot ‘escape’ en die in zekeren zin ‘smaller’ is dan de ‘normale’ roman, doch die in principe even grote qualiteiten kan bezitten als welke breed opgezette milieuschildering ook.