De Gids. Jaargang 117

[p. 224]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Jeanne d'Arc

Antonio Morosini, koopman in Venetië, noteerde in een dagelijkse kroniek alles wat er aan merkwaardigs in zijn tijd gebeurde. Bevriende Venetianen die in het buitenland woonden schreven hem over bijzondere voorvallen aldaar. In Mei 1429 kreeg hij een brief, eindigend met de woorden: ‘Er wordt sedert veertien dagen veel gesproken over profetieën en andere dingen in Parijs, die den Dauphin grooten voorspoed beloven. Velen maakten er de kostelijkste grappen over, vooral van een meisje, een schapenhoedster uit Lotharingen.’

En later: ‘Geloof van dit alles wat u goed dunkt. Men zegt dat de Maagd al die dingen doet en duizend andere wonderen, die, als zij waar zijn, door den Heer zijn gedaan. Het is een groot wonder in onze dagen.’

Eind 1430: ‘La poncela is naar Rouaan aan den koning van Engeland gezonden; Jean de Luxembourg heeft er 10.000 kronen voor ontvangen. Wat er met haar zal volgen is onbekend, maar men is beducht, dat zij haar zullen laten sterven, en waarlijk, dit zijn vreemde en groote dingen.’

Uit de nieuwskroniek van Morosini, die men een dagblad uit de vijftiende eeuw zou kunnen noemen, (de aandacht is pas in 1895 op deze kronieken gevallen) kunnen wij ons een voorstelling maken van de beroering die het optreden van Jeanne d'Arc bij haar tijdgenoten, tot ver buiten Frankrijk, heeft gewekt. Bovenvermelde levendige bijzonderheden, door de toon van actualiteit zo kenmerkend en direct, vindt men in een uitvoerige studie, door Huizinga in de jaargang 1925 van dit tijdschrift gepubliceerd: ‘Bernard Shaw's Heilige.’ (Later is dit essay herdrukt in Huizinga's ‘Tien Studies’).

Zijn standaardwerk Herfsttij der Middeleeuwen, gewijd aan het leven der vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden, vermeldt de naam

[p. 225]

van Jeanne d'Arc op acht plaatsen doch slechts terloops. Aan het slot van zijn beschouwing van Shaw's toneelwerk verklaart Huizinga waarom hij een nadere kenschets van Jeanne d'Arc heeft weggelaten. Het was ‘een weloverwogen, opzettelijke onthouding. Zij kan slechts in haar onherleidbare eenigheid worden begrepen. Haar eigen persoon treedt, zodra men haar geschiedenis aanraakt, volstrekt in het middelpunt. Ik wist, dat Jeanne d'Arc het boek geheel uit zijn verband zou hebben getrokken,’ besluit Huizinga.

Hij heeft zijn beschouwingen in drie hoofdstukken verdeeld. Hij begint met ‘Het stuk en de opvoering’ van Saint Joan, waarin hij o.a. de voorstelling in Engeland vergelijkt met die in Holland (Nel Stants vertolkte toen Jeanne d'Arc). Dan beschouwt hij ‘De Figuur van Jeanne d'Arc’ nader, hij vraagt zich af, of zij blond of donker is geweest, knap of lelijk, klein of tamelijk lang, maar vooral verdiept hij zich in het voorstellingsleven van Jeanne. Haar voorstellingen waren eenvoudig, sterk en onmiddellijk, en lagen geheel buiten de conventies van haar tijd. Tussen haar en de ridderlijke modedenkbeelden was geen contact. De litteraire fantazie heeft in het bonte tafreel van ridder-glorie eigenlijk geen plaats voor haar gehad. Men wist geen weg met haar, zij was te reëel.

‘Het beeld van Jeanne d'Arc rijst uit de bronnen op met een buitengewoon hoogen graad van homogeniteit en overtuigendheid. Zij draagt het vaandel, om zelf niet te dooden. “De krijgslui zullen vechten en God zal de overwinning geven,” zegt zij kortweg.

Het beeld van Jeanne d'Arc staat voor ons helder en vast omlijnd, toch is het niet streng te determineren. “Le grand homme est inconnaissable” zegt Hanotaux. Haar persoon ligt van alle figuren der geschiedenis misschien het zuiverst binnen de sfeer van het heroische.’

In het derde hoofdstuk geeft Huizinga ‘Het Oordeel van haar Tijd.’ Zij werd in 1431 als heks verbrand, in 1456 in eer hersteld en in 1920 heilig verklaard. Het tragische van haar geschiedenis is niet gelegen in het conflict tussen recht en onrecht, maar tussen recht en recht. Volgens Huizinga ligt het smartelijkste moment van haar leven in het feit, dat de Kerk haar onbedwingbare verzekerdheid kenmerkt als hoogmoed en eigenzinnigheid. Eerst na haar dood is dit anders begrepen en is zij in haar eer hersteld.

In de Preface van zijn ‘Chronicle Play in Six Scenes and an Epilogue,’ heeft Shaw gepretendeerd, dat hij zijn toeschouwers met St Joan in de atmosfeer der middeleeuwen verplaatste. Hierop reageert Huizinga ironisch. De Aartsbisschop van Reims herinnert hem aan een neef van

[p. 226]

de bisschop in ‘Getting Married’ en de Dauphin heeft veel van een bedorven Eton-boy.

Maar nadat hij heeft opgemerkt, dat St Joan te sterk verwant is aan ‘Man and Superman’ om als dramatisering van het edele onderwerp te bevredigen, geeft Huizinga toe, dat het stuk, ondanks dit alles, niet alleen verrassend boeit, maar ook meesleept en verheft. ‘Als er een wonder tekort kwam, om de heiligverklaring van Jeanne d'Arc te wettigen, zou men willen aanvoeren, dat zij in staat is geweest, de grimas weg te vagen van Shaw's geestig gelaat en hem op de knieën te dwingen...’

Bijna dertig jaar zijn verlopen sinds Huizinga zijn ‘kanttekeningen’ bij Shaw's werk schreef, en dat onnaspeurlijk proces van oordeelswijziging in de tijd heeft plaats gehad, waardoor wij in 1954 vrij algemeen Saint Joan als Shaw's meesterwerk beschouwen. Waarschijnlijk doen wij dat omdat het grote onderwerp Shaw heeft vervoerd tot een voor hem unieke, waarachtige bewogenheid. Weliswaar is hij niet de dichter, die gelijk de griekse tragici het historische gebeuren herschept tot het drama in hoge stijl, waarbij alles een perspectivische diepte krijgt, waarin het woord rijker van klank en het gebaar zwaarder van betekenis wordt dan in het toneelspel.

Maar Shaw heeft de gegevens die hem ten dienste stonden uit de bronnen van het proces (door Quicherat van 1841 tot 1849 gepubliceerd), gebruikt voor een grandioze dramatische constructie. Hij heeft zijn personages feilloos getekend en gegroepeerd met het oog van de toneelkenner. Terwijl hij zijn krakend-droge humor rondstrooit over Baudricourt, La Hire en Stogumber, ontwerpt hij een aangrijpend in scène gebrachte rechtzitting voor een der onvergetelijkste processen die de wereld heeft gekend. Maar voor en boven alles: wij zien Jeanne in haar onopgesmukte rechtheid van ziel, in haar onaantastbare moed, in haar geweldige dynamiek, die haar over alle obstakels heendraagt, in haar kinderlijke eenvoud en innigheid van geloof.

Noch het lange gedicht van Christine de Pisan, noch Schiller's romantiek in Die Jungfrau von Orleans (waarin Jeanne op het slagveld sterft!) noch François Porché's Vierge au grand Coeur, noch de vrome Péguy, noch Claudel, noch een der velen die getracht hebben, deze grote figuur uit te beelden is erin geslaagd, ons een zo heldere en compacte voorstelling van Jeanne d'Arc bij te brengen als de grimmige Ier, die voor haar argeloosheid en kracht zijn treffendste accenten vond.

Hoe intensief de tijd zijn proces van oordeelswijziging voltrekt blijkt uit onze hedendaagse reactie op een zin van Huizinga: ‘Shaw schuwt

[p. 227]

het romantische als de pest: het is zijn goed recht, doch door het romantische uit te zwavelen door gemeenzaamheid en luim, verbant hij tevens het heroische.’

Hoe zouden Huizinga de haren te berge zijn gerezen als hij de nieuwe ‘versie’ van Jeanne d'Arc door Anouilh had gezien! Dan was ook hem de luim en gemeenzaamheid van Shaw wel in een ander licht verschenen, - misschien. Anouilh heeft met zijn ‘L'Alouette’ een arabesk geschreven, een sierlijke guirlande om het stuk van Shaw heen. Veel heeft Anouilh van de Ierse schrijver overgenomen, veel, maar niet alles, en dan nog ... hoe anders belicht!

Niets wilde Anouilh weten van griekse tragici en dramatische poëzie, hij heeft, - zoals alleen hij het durft en kan, - gegoocheld. In dat andere stuk met een vogelnaam als titel, Colombe, begon hij midden in de handeling en nadat het drama was afgelopen gaf hij nog een acte toe die het eerste bedrijf was. Daardoor liet hij de tijd teruglopen en verhevigde het schrijnen van het dramatische slot.

In L'Alouette gaat hij spelenderwijs door de phases van Jeanne's leven, tot hij aan de brandstapel komt. Neen, zegt Anouilh, niet de brandstapel is het hoogtepunt van haar leven, maar Reims, de kroning, haar levenswerk voor Frankrijk. Hij laat de brandstapel weghalen en Jeanne met haar witte banier als apotheose hoog boven de plechtige kroning van de Dauphin tronen.

Anouilh ziet Jeanne als een wonder, dat onverklaarbaar is, zoals er geen verklaring is voor de kleinste bloem die aan de slootkant groeit. Er is een wonder van Jeanne zoals er een wonder van het madeliefje bestaat, een wonder van de hemel, een wonder van de vogels.

Hij ziet op naar de ochtendhemel, waarin de leeuwerik jubelend omhoog stijgt. Hij laat zijn lichtbundel spelen over de jaren van haar leven, over haar geschiedenis. Weet je nog, Jeanne, hoe je, met vrouwenlist, ver buiten de grenzen van je simpele boerenmeisjes-ziel, die ydele Baudricourt ertoe hebt gedreven, je een paard en wapenrusting te geven? En gij, sindsdien voltrokken eeuwen, ziet gij weer, hoe vroom en intens zij als kind luistert naar de stem van Monsieur Saint Michel en Madame Sainte Cathérine? En gij, onverschilligen en lauwhartigen, let nu eens op, hoe dit onbedwingbare mensenkind van een sluike verveelde Dauphin een moedig man weet te maken.

Over alles speelt de glimlach der herinnering van hoe het is geweest, ongrijpbaar en onbegrijpelijk ècht gewéést. Niet de chronologische volgorde der feiten met de dood op de brandstapel, - neen, het werkelijk-

[p. 228]

heid worden van een tot de hemel reikend elan, van bezieling, van fantazie, van een alles achter zich latend recht op het doel afgaan.

Ik, Anouilh, leg mijn feeërie aan de voeten van dit meisje. Want, Fransen vergeet niet voor de brandstapel die haar de eeuwigheid deelachtig deed worden, dat andere moment van eeuwigheid: de vergankelijke minuut van bereikt-hebben, van bloei: de kroning. Nu stijgt de boerenleeuwerik omhoog uit het wirwar van aardse verwarringen, dit is Jeanne d'Arc, de ziel met de onweerhoudbare stijgkracht van Frankrijk, altijd weer, altijd weer, boven dreigende ondergang en schijnbare ineenstorting zich verheffend met een elan, dat ieder meesleept.

Wij mogen, mèt Huizinga, de wenkbrauw fronsen over Anouilh's badinage, over zijn ironisch een loopje nemen met heilige huisjes, over zijn anachronismen, over de zogenaamde modernisering van Jeanne tot draagster van humanistische tendenties, wij mogen de Inquisiteur verfoeien, het proces langdradig vinden, - ondanks alle bezwaren, van heel wat ernstiger aard dan hetgeen Huizinga tegen de tekortkomingen van Shaw aanvoerde, - ondanks alles wat men Anouilh kan verwijten en kwalijk nemen, is L'Alouette een stuk, dat in Parijs als een bliksem is ingeslagen. Het was de coup de foudre.

Want elke Fransman en Francophiel voelt in dit stuk de jubelende trots, de liefde voor dat wonderbaarlijke meisje met haar grootse moed, haar ingetogen vermetelheid, die haar dreef tot daden, die tot op de dag van heden ons als een legende voorkomen, al zijn ze historische werkelijkheid, maar zo sterk uit haar eigen tijd omhoog getild, dat Huizinga het niet waagde de harmonie van zijn werk over de vijftiende eeuw te verstoren door er de beschrijving van Jeanne's figuur in aan te brengen, daar zij met haar dynamische kracht het evenwicht gevaar had doen lopen ...

Anouilh heeft ons de quintessence helaas doen missen. Want ligt niet het hoogtepunt van Jeanne's leven in dat ogenblik, waarop zij de vrijheid van de dood kiest boven het gespaard worden voor de brandstapel? Zij kiest met een verontwaardiging, een twijfelloze grootheid, die al het vorige doen verbleken. Shaw geeft ons de volle maat van haar allerlaatste levenskracht, waardoor zij onvergetelijk is geworden.

Maar Anouilh heeft dat omhoog stijgen in beeld gebracht op het hoogtepunt van haar geluk, toen zij haar zending bevestigd zag door de feiten der kroning. En hij heeft, ondanks zijn vulgariteiten hier en daar, de poëzie van zijn visie geschonken, een franse lichtheid van toets, een betoverende charme die Parijs in vuur en vlam heeft gezet en L'Alouette een alles overweldigende ontvangst bereidde.

[p. 229]

Werumeus Buning heeft ons een staal van vertaalkunst van het hoogste artistieke niveau geschonken. Dit door en door franse stuk heeft hij in onze taal zijn frans karakter doen behouden, zelfs door op beslissende momenten het franse woord niet te vertalen (Pitié, pitié, Messire). Het lichte, graciele en tevens krachtige van de tekst is daardoor glanzend bewaard.

In den Haag speelde Elisabeth Andersen de hoofdrol van l'Alouette, onder regie van Cees Laseur. In Amsterdam bracht de Nederlandse Comedie het stuk van Shaw onder regie van Douglas Seale, de directeur van het Reportage-theater van Birmingham, als gast, met Ellen Vogel als Jeanne d'Arc.