De Gids. Jaargang 117

Nieuwe boeken

Gerben Colmjon, De Nederlandse Letteren in de negentiende eeuw. (Wereldbibliotheek, 1953).

Colmjon is de schrijver van een drietal uitvoerige boeken, die de letterkunde van de 19e eeuw behandelen: ‘De oorsprongen van de renaissance der litteratuur in Nederland: 1875-1900’; en twee biografieën van Bakhuizen v.d. Brink en Busken Huet. Hierop voortbouwende heeft hij nu een omvangrijk werk doen verschijnen: een letterkundige geschiedenis van de hele 19e eeuw. Zijn hoofddoel is tweeledig: een eerherstel voor een aantal onzer schrijvers van vóér 1880, en een juistere, minder hoge waardering van de 80-ers. Wat het laatste betreft: al lang zagen de verstandigsten in, dat de 80-ers hun onmiddellijke voorgangers schromelijk onbillijk hadden behandeld. Uit onbekendheid (Colmjon zegt terecht, dat ze zeer eenzijdig en weinig belezen waren) had van Deyssel het hele voorgeslacht van zijn schrijftafel geveegd, eer hij over literatuur ging spreken. En omstreeks 1920 verkondigde Dirk Coster nog, dat er geen Nederlandse literatuur van betekenis bestond tussen Hadewijch en Henriette Roland Holst. Colmjon doet dus een goed werk, als hij de 80-ers een bescheidener en hun voorgangers een hogere plaats aanwijst. Als nevenbezigheid schrapt hij dan ook nog een

[p. 230]

aantal schrijvers van een 100 jaar geleden, die nog altijd in de literatuurgeschiedenis rondwaren en dat niet meer verdienen. Ook dat verdient alle lof.

Heeft Colmjon nu zijn doel bereikt? Tot op zekere hoogte ja. Maar er zijn tegen de uitwerking van zijn denkbeelden vele en ernstige bezwaren in te brengen.

Daar is vooreerst de omvangrijke stof. Honderd jaren literatuur, niet alleen van ons land, maar ook (want Colmjon verwijst steeds naar het buitenland) de samenhang met of het achteraan komen bij de literaturen van Frankrijk, Engeland, Duitsland, Rusland, de Scandinavische landen en Italië. Voeg daarbij een inleiding over het laatst van onze 18e eeuw, voor welke hij ook een eerherstel beproeft, en het zal duidelijk zijn, dat het uiterst moeilijk is, een bevredigend overzicht te geven.

Ernstig is ook de fout, dat de opbouw per decennium gaat: telkens passeren 10 jaren de revue: 1800-1810, 1810-1820 enz. Het gevolg is, dat allerlei schrijvers en richtingen in stukken worden gehakt. Kinker ontmoeten we in de 18e eeuw en in de 3 eerste decennia van de 19e; Bakhuizen van den Brink in het 4e, 5e en 6e decennium; Potgieter ligt over 4 decennia verstrooid, Busken Huet over 3; Kloos ook (want omdat deze in 1880, dus juist in het laatste jaar van het tiental, debuteerde met ‘Rhodopis’, hoort hij nog in die afdeling thuis. Waarom niet de van nature aangegeven indeling gevolgd: 1800-1813; 1813-1837 (dan waren de franse tijd en de herwonnen zelfstandigheid gescheiden gebleven); 1837 (‘De Gids’)-1880, of 1885; en daarna? - Door deze stukhakkerij gaat ook het overzicht op de buitenlandse letteren te loor.

Een andere fout in de opbouw is, dat aan onderdelen te veel aandacht wordt besteed; of dat de beschouwing van een of andere figuur wordt onderbroken door niet of nauwelijks met hem in verband staande bizonderheden. Colmjon weet zoveel en hij moet het allemaal zeggen; maar zijn werk krijgt daardoor iets chaotisch. Het sterkst blijkt dat bij de behandeling van het ‘Oera Linda Boek’: 10 bladzijden worden gewijd aan dit werk (dat met de nederlandse letteren niets te maken heeft), enkel omdat Verwijs als een geestig stilist ten tonele komt; Verwijs, die noch bij Kalff, noch zelfs bij Jonckbloet als 19e-eeuwse letterkundige wordt genoemd en die dus door Colmjon niet overboord gezet behoefde te worden; integendeel, door hem uit de zee der vergetelheid is opgevist en aan boord gehesen. Maar hij is een onbruikbaar lid van de bemanning.

Colmjon staat los van elke ‘school’, van elke groep. Dat heeft veel voor: het stelt hem in staat tot een zelfstandig oordeel. Een zekere originaliteit maakt zijn werk aantrekkelijk. Maar hij heeft de gebreken van zijn deugden: een zekere hardnekkigheid om aan eigeninzichten vast te houden, iets doorzettends, doordravends, iets (het hoge woord moet er uit, om met de door hem zozeer bewonderde Busken Huet te spreken) iets eigengereids stoot de lezer dan weer af. En in verband daarmee iets aggressiefs, iets polemisch, blijkende bijv. uit zijn uitvallen tegen de bestaande literatuurgeschiedenissen; of tegen ‘allerlei docenten, die de “Camera Obscura”, Staring en Potgieter graag gebruiken om samen met de klas de zinnen te ontraadselen, waardoor in hun ogen het Nederlands iets van de waardigheid van de klassieke teksten krijgt. In hun primitieve ogen’ (gaat hij voort) ‘is een taalkunstenaar iemand die bewust zijn zinnen zo moeilijk mogelijk maakt in plaats van een persoonlijkheid die de lezer meevoert door het pakkende van zijn betoog of door de toon van zijn stem’. Dergelijke gratis verkrijgbaar gestelde speldeprikken dienen alleen om de lezer afkerig te maken.

Het doel van Colmjon was, de slechten uit te schiften en de goeden in hun eer te herstellen. Een juist streven en vaak met goed gevolg beloond. Maar vaak ook is hij te

[p. 231]

subjectief en apodictisch in zijn oordeelvelling. Als hij bijv. zegt, dat Corvers ‘Tooneel-Aanteekeningen’ ‘veel meer het stempel der waarachtigheid draagt dan de roemruchte “Burgerhart” en “Camera”’; of dat ‘Staring de stijl van zijn dichtstukken heeft opgewerkt tot iets geforceerds, waarin men dezelfde krakende toon hoort als in het officiële hoog-Nederlands van een Achterhoekse boer’: dan wrijft men zich toch even de ogen uit. Colmjon vergeet: il faut juger les écrits d'après leur date. Te zeer stelt hij zijn persoonlijke voorkeur: het proza en een vlotte stijl, als eis. Dat Potgieter, behalve ook Busken Huet, de door hem bewonderde criticus, Staring heeft geprezen, ook om zijn dichterlijkheid, had hem te denken moeten geven.

Het is bekend, dat Colmjon helemaal niet van Potgieter houdt. Niet alleen waardeert en begrijpt hij deze niet; hij heeft zelfs iets tegen hem als schrijver en als mens. Nu staat hem dat vrij; niemand kan uit zijn eigen huid kruipen. En wil hij Bakhuizen v.d. Brink en Busken Huet als de grootste schrijvers van de 19e eeuw beschouwen, we zullen het hem niet beletten. Maar het oordeel over Potgieter mag niet eenzijdig afkeurend zijn. Colmjon noemt hem ‘een in wezen ouderwetse dichter en schrijver, zonder grote artistieke vermogens, maar die dit zelf besefte, en, door scheppingsdrang bezeten, zich toch wilde onderscheiden...’. En ‘Gedroomd Paardrijden’ noemt hij ‘geheel en al intellectualistisch in echt Potgieteriaanse trant’.

Nu kan het Colmjon bekend zijn, dat bijv. ‘Hoe het weeuwtje uit het Hof van Holland gevrijd werd’ geschreven is, terwijl de drukkersjongen in de gang stond te wachten op kopie, en dat ‘Gedroomd Paardrijden’ ‘in één trek’ moet geschreven zijn. Bij beide is dus van knutselarij geen sprake. De zaak is, dat Potgieter zo enorm veel wist, zulk een sterk geheugen en zo'n levendige fantasie had, dat wij hem niet kunnen bijhouden, zelfs Colmjon niet; en dus bij ons zelf de schuld moeten zoeken, als we hem niet kunnen volgen in zijn vaart.

Colmjons gebrek aan begrip (of vooropgezette onwil tot begrip) blijkt ook uit de schromelijke onvolledigheid waarmee hij Potgieter behandelt. Geen woord over ‘Lief en Leed in het Gooi’, dat geestige, door Bakhuizen zozeer geprezen stuk. Over ‘Het Noorden’, een voor zijn tijd volkomen nieuw soort werk, alleen de opmerking: ‘Het grote publiek interesseerde er zich niet voor’ (maar Geel wel!). Geen woord van waardering voor ‘Het Rijksmuseum’ met zijn strakke compositie en zijn onovertroffen begin: ‘Er was een tijd...’. ‘Onderweg in den regen’ wordt niet genoemd, hoewel Busken Huet getuigde: ‘Iets fijners is sedert de 17e eeuw in onze taal niet geschreven: fijner van gevoel, fijner van uitdrukking, van edelmoedige satire. (Het is) verwonderlijk schoon’. Evenmin vernemen we van die beide andere novellen: ‘Een dag te Kleef’ en ‘Een novelle?’ (waarvoor we weer naar Huets oordeel verwijzen kunnen), noch van de verzen die aan ‘Gedroomd Paardrijden’ voorafgaan, noch van ‘Aan de ingang...’ en ‘Aan de uitgang van het Haagsche Bosch’ en zoveel andere gedichten. Ook wijst Colmjon nergens op de betekenis van Potgieters kritieken, zoals die op Cremer, als ‘De foliobijbel’, ‘Hollandsche politieke poëzy’, die in hun tijd zo belangrijk waren. Colmjon hecht meer waarde aan het proza dan aan de poëzie (waarin hij misschien geen ongelijk heeft). Mag ik hem dan verwijzen naar het oordeel van Huet: ‘De beste schrijvers zullen te allen tijde het minst gelezen worden. Moest ik hem katalogiseren, ik zou den heer Potgieter tot de klasse van personen brengen bij wie men, indien de konversatie tijdens de eerste kennismaking niet vlotten wil, een jaar later eens terug moet komen. Gedurende de jongste veertien dagen heb ik geen ander nederlands gebruikt dan

[p. 232]

het zijne, en ik geef u mijn woord, dat de kuur mij voortreffelijk bekomen is.’ Voor Colmjon voegt hij er dan nog de raad aan toe, er de proef van te nemen, en zegt hij iets over een leverkwaal.

Kortheidshalve wil ik niet ingaan op de karakteristiek, die Colmjon van de persoon van Potgieter geeft (een ‘plattelander’ uit Zwolle, die z'n hele leven met een minderwaardigheidsgevoel tegenover de adel zou hebben rondgelopen en ‘glunderde, toen hij in Zweden mocht toneelspelen in het Frans, in het bijzijn van de adel!’). Had hij met meer begrip en minder vooroordeel Huets ‘Persoonlijke Herinneringen’ gelezen, hij zou in andere, minder onsympathieke termen hebben geoordeeld.

Ik heb wat uitvoerig bij het oordeel over Potgieter stil gestaan, omdat het symptomatisch voor Colmjons werkwijze is. Het is duidelijk, dat hij daardoor het vertrouwen in zijn overige oordeelvellingen geheel ondergraaft en hij geen gids voor ons kan zijn. Het is niet nodig verder veel te zeggen; ik wil alleen nog op een enkele fout wijzen. Colmjon zegt, dat Stendhal eerst een eeuw na zijn eerste roman, dus omstreeks 1930, door de Forumgroep zou zijn ontdekt. In 1886 had Busken Huet al, en prijzend, de aandacht op hem gevestigd. - En hij meent, dat Potgieter ‘eigen humor’ had, toen hij (in een brief aan Huet) meedeelde, dat iemand zichzelf had overwonnen, namelijk om iets te doen waar hij geen lust in had, ‘en dus groter was als hij die een stad inneemt’. Het spijt me, dat ik Potgieter zelfs deze oorspronkelijkheid moet ontzeggen; hij ontleende het aan Spreuken XIV, 32; en had het al vaker gebruikt.

Is er dan niets goeds in Colmjons werk? Zeer zeker wel. Zijn poging tot eerherstel van de 19e eeuw, alsook van de 18e, verdient alle lof. Evenzo, als hij met één goed gekozen aanhaling uit diens ‘Handboek’ Prinsen als literatuur-historicus wegveegt. Met zijn twijfel aan het dichterlijk vermogen van Verwey en aan de betekenis van de ‘Julia’ van hem en Kloos kunnen we het eens zijn. En zoveel meer. In elk geval prikkelt hij ons, door zijn neiging tot tegenspraak, om ons eigen oordeel opnieuw te toetsen, en ook dat is een verdienste. Een alfabetisch register zou het werk ten goede zijn gekomen.

W.H. Staverman